Yaxşılığı yaymaq, pislikdən çəkindirmək
(Əmri bil-məruf, nəhyi anil-munkər)

وَلْتَكُنْ مِنْكُمْ أُمَّةٌ يَدْعُونَ إِلَى الْخَيْرِ وَيَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَيَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَاُلٓئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ

(Ey möminlər!) İçərinizdə (insanları) yaxşılığa çağıran, xeyirli işlər görməyi əmr edən və pis əməlləri qadağan edən bir camaat olsun! Bunlar (bu camaat), həqiqətən nicat tapmış şəxslərdir. {“Ali İmran” surəsi, 3/104}

كُنْتُمْ خَيْرَ أُمَّةٍ أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ تَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَتَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ

(Ey müsəlmanlar!) Siz insanların yaxşılığı üçün ortaya çıxarılmış ən yaxşı ümmətsiniz. Yaxşı işlər görməyi əmr edir, pis əməlləri qadağan edirsiniz”. {“Ali İmran” surəsi, 3/110}

خُذِ الْعَفْوَ وَأْمُرْ بِالْعُرْفِ وَأَعْرِضْ عَنِ الْجَاهِل۪ينَ

Sən bağışlama yolunu tut, yaxşı işlər görməyi əmr et və cahillərdən üz döndər (onlara əhəmiyyət vermə)! {“Əraf” surəsi, 7/199}

وَالْمُؤْمِنُونَ وَالْمُؤْمِنَاتُ بَعْضُهُمْ أَوْلِيآءُ بَعْضٍ يَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَيَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ

Mömin kişilərlə mömin qadınlar bir-birinə dostdurlar (hayandırlar). Onlar (insanlara) yaxşı işlər görməyi əmr edər, pis işləri yasaq edərlər. {“Tövbə” surəsi, 9/71}

لُعِنَ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا مِنْ بَن۪ي إِسْرَائ۪يلَ عَلٰى لِسَانِ دَاوُودَ وَع۪يسٰى بْنِ مَرْيَمَ ذٰلِكَ بِمَا عَصَوْ وَكَانُوا يَعْتَدُونَ * كَانُوا لَا يَتَنَاهَوْنَ عَنْ مُنْكَرٍ فَعَلُوهُ لَبِئْسَ مَا كَانُوا يَفْعَلُونَ

İsrail oğullarından kafir olanlara həm Davudun, həm də Məryəm oğlu İsanın dili ilə lənət oxundu. Bu, onların üsyan etmələrinə və həddi aşmalarına görə idi. Onlar bir-birini etdikləri pis əməldən çəkindirmirdilər. Bu necə çirkin davranışdır! {“Maidə” surəsi, 7/78-79}

أَنْجَيْنَا الَّذ۪ينَ يَنْهَوْنَ عَنِ السُّوءِ وَأَخَذْنَا الَّذ۪ينَ ظَلَمُوا بِعَذَابٍ بَئ۪يسٍ بِمَا كَانُوا يَفْسُقُونَ

Biz də (onları) pislikdən çəkindirənlərə nicat verdik, zülm edənləri isə itaətdən çıxdıqları, günah işlədikləri üçün şiddətli bir əzabla məhv etdik. {“Əraf” surəsi, 7/165}

 عَنْ أَب۪ي سَع۪يدٍ الْخُدْرِيِّ قَالَ: سَمِعْتُ رَسُولَ اللّٰهِ يَقُولُ: «مَنْ رَأٰى مِنْكُمْ مُنْكَرًا فَلْيُغَيِّرْهُ بِيَدِهِ، فَإِنْ لَمْ يَسْتَطِعْ فَبِلِسَانِهِ، فَإِنْ لَمْ يَسْتَطِعْ فَبِقَلْبِهِ وَذٰلِكَ أَضْعَفُ الْإ۪يمَانِ»

Əbu Səid əl-Xudri (r.a.) nəql edir:“Allah Rəsulunun (s.ə.s.) belə buyurduğunu eşitdim: “Kim bir pis işə rast gəlsə, onu əli ilə düzəltsin. Əli ilə düzəldə bilməsə, dili ilə düzəltsin. Dili ilə də düzəltməyə gücü çatmasa, qəlbi ilə düzəltməyə çalışsın ki, bu (sonuncusu) da imanın ən zəif dərəcəsidir”. [Müslim, İman 78]

 عَنِ ابْنِ مَسْعُودٍ أَنَّ رَسُولَ اللّٰهِ قَالَ: «مَا مِنْ نَبِيٍّ بَعَثَهُ اللّٰهُ ف۪ي أُمَّةٍ قَبْل۪ي إِلَّا كَانَ لَهُ مِنْ أُمَّتِهِ حَوَارِيُّونَ وَأَصْحَابٌ يَأْخُذُونَ بِسُنَّتِهِ وَيَقْتَدُونَ بِأَمْرِهِ، ثُمَّ إِنَّهَا تَخْلُفُ مِنْ بَعْدِهِمْ خُلُوفٌ يَقُولُونَ مَالَا يَفْعَلُونَ وَيَفْعَلُونَ مَالَا يُؤْمَرُونَ، فَمَنْ جَاهَدَهُمْ بِيَدِهِ فَهُوَ مُؤْمِنٌ، وَمَنْ جَاهَدَهُمْ بِقَلْبِهِ فَهُوَ مُؤْمِنٌ، وَمَنْ جَاهَدَهُمْ بِلِسَانِهِ فَهُوَ مُؤْمِنٌ، وَلَيْسَ وَرَاءَ ذٰلِكَ مِنَ الْإ۪يمَانِ حَبَّةُ خَرْدَلٍ»

İbn Məsud (r.a.) Allah Rəsulunun (s.ə.s.) belə buyurduğunu nəql edir:

“Allahın məndən əvvəl göndərdiyi hər bir peyğəmbərin ümməti arasında onun sünnətinə bağlanan və əmrinə tabe olan həvariləri və məfkurə yoldaşları olmuşdur. Sonra onların yerini etmədiyi işi deyən və əmr edilməyəni edən azğın nəsillər tutdu. Belə insanlarla əllə cihad edən mömindir. Dili ilə cihad edən mömindir. Qəlbi ilə cihad edən də mömindir. Bu qədər də cəhd göstərməyən insanda iynə ucu qədər də iman yoxdur, demək ki!” [Müslim, İman 80]

 عَنْ عُبَادَةَ بْنِ الصَّامِتِ قَالَ: «بَايَعْنَا رَسُولَ اللّٰهِ عَلَى السَّمْعِ وَالطَّاعَةِ فِي الْعُسْرِ وَالْيُسْرِ وَالْمَنْشَطِ وَالْمَكْرَهِ، وَعَلٰى أَثَرَةٍ عَليْنَا، وعَلٰى أَنْ لَا نُنَازِعَ الْأَمْرَ أَهْلَهُ إِلَّا أَنْ تَرَوْا كُفْرًا بَوَاحًا عِنْدَكُمْ مِنَ اللّٰهِ تَعَالٰى فِيهِ بُرْهَانٌ، وَعَلٰى أَنْ نَقُولَ بِالْحَقِّ أَيْنَمَا كُنَّا لَا نَخَافُ فِي اللّٰهِ لَوْمَةَ لَائِمٍ»

Ubadə ibn əs-Samit (r.a.) nəql edir:

“Biz Rəsulullaha (s.ə.s.) qıtlıq və bolluq zamanı, sevincli və kədərli vaxtlarda, başqaları bizdən üstün tutulduğu zaman Onu dinləyib itaət edəcəyimizə, dövlət idarəçilərinin işlərinə (açıq-aşkar küfr sayılan bir iş görmədikləri müddətdə) qarışmayacağımıza, harada olsaq da, qınayanın qınağından çəkinmədən Allah rizası üçün həqiqəti söyləyəcəyimizə söz verib beyət etdik”. [Buxari, Əhkam 42; Müslim, İmarə 41]

 عَنِ النُّعْمَانِ بْنِ بَشيرٍعَنِ النَّبِيِّ قَالَ: «مَثَلُ الْقَائِمِ ف۪ي حُدُودِ اللّٰهِ وَالْوَاقِعِ ف۪يهَا كَمَثَلِ قَوْمٍ اسْتَهَمُوا عَلٰى سَف۪ينَةٍ فَصَارَ بَعْضُهُمْ أَعْلَاهَا وَبَعْضُهُمْ أَسْفَلَهَا وَكَانَ الَّذ۪ينَ ف۪ي أَسْفَلِهَا إِذَا اسْتَقَوْا مِنَ الْمَاءِ مَرُّوا عَلٰى مَنْ فَوْقَهُمْ فَقَالُوا: لَوْ أَنَّا خَرَقْنَا ف۪ي نَص۪يبِنَا خَرْقًا وَلَمْ نُؤْذِ مَنْ فَوْقَنَا، فَإِنْ تَرَكُوهُمْ وَمَا أَرَادُوا هَلَكُوا جَم۪يعًا وَإِنْ أَخَذُوا عَلٰى أَيْدِيهِمْ نَجَوْا وَنَجَوْا جَم۪يعًا»

Numan ibn Bəşir (r.a.) Allah Rəsulu (s.ə.s.) belə buyurduğunu nəql edir.

“Allahın qoyduğu hədlərə (əmrlərə, qadağalara) riayət edənlərlə etməyənlər bir gəmiyə minmək üçün püşk atan topluluğa bənzəyir.Püşkdə onların bir hissəsinə gəminin göyərtəsi, bir hissəsinə də aşağı tərəfi düşür.Aşağı tərəfdə olanlar su götürmək istəyəndə göyərtədəkilərin yanından keçirlər. Buna görə də: “Gəlin öz payımıza düşən hissədən bir deşik açaq, üstdəkiləri narahat etməyək!”– deyirlər. Əgər üstdə olanlar aşağıdakılara müdaxilə etməsələr, hamısı birlikdə batıb həlak olacaqlar. Əksinə buna qarşı çıxıb mane olsalar, birlikdə qurtulub sağ-salamat sahilə çatacaqlar”. [Buxari, Şəhadat 30]

 عَنْ أَب۪ي سَع۪يدٍ الْخُدْرِيِّ عَنِ النَّبِيِّ قَالَ: «إِيَّاكُمْ وَالْجُلُوسَ فِي الطُّرُقَاتِ» فَقَالُوا: يَا رَسُولَ اللّٰهِ مَالَنَا مِنْ مَجَالِسِنَا بُدٌّ نَتَحَدَّثُ فِيهَا، فَقَالَ رَسُولُ اللّٰهِ: فَإِذَا أَبَيْتُمْ إِلَّا الْمَجْلِسَ فَأَعْطُوا الطَّر۪يقَ حَقَّهُ» قَالُوا: وَمَا حَقُّ الطَّر۪يقِ يَا رَسُولَ اللّٰهِ؟ قَالَ: «غَضُّ الْبَصَرِ، وَكَفُّ الْأَذٰى، وَرَدُّ السَّلَامِ، وَالْأَمْرُ بِالْمَعْرُوفِ، وَالنَّهْيُ عَنِ الْمُنْكَرِ»

Əbu Səid əl-Xudri (r.a.) nəql edir:

“Peyğəmbərimiz (s.ə.s.):“Yollarda (küçələrdə, bazarlarda, eyvanlarda) oturmaqdan çəkinin!” – buyurdu. Səhabələr: “Ey Allahın Rəsulu! Biz oralarda olmalıyıq, çünki vacib işlərimizi oralarda danışıb məsləhətləşirik,”– dedilər.Allah Rəsulu (s.ə.s.): “Oralarda mütləq olmalısınızsa, onda haqqını verin!”– buyurdu. Səhabələr: “Yolun haqqı nədir, ey Allahın Rəsulu?”– deyə sual verdilər. Peyğəmbərimiz (s.ə.s.) belə buyurdu: “Harama baxmamaq, gəlib-gedənlərə əziyyət etməmək, verilən salamı almaq, (insanlara) yaxşılığı əmr edib (onları) pis əməllərdən çəkindirməkdir”. [Buxari, Məzalim 22; Müslim, Libas 114]

 عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ  أَنَّ رَسُولَ اللّٰهِ  رَأَى خَاتَمًا مِنْ ذَهَبٍ ف۪ي يَدِ رَجُلٍ، فَنَزَعَهُ فَطَرَحَهُ وَقَالَ: «يَعْمِدُ أَحَدُكُمْ إِلٰى جَمْرَةٍ مِنْ نَارٍ فَيَجْعَلُهَا ف۪ي يَدِهِ» فَق۪يلَ لِلرَّجُلِ بَعْدَ مَا ذَهَبَ رَسُولُ اللّٰهِ  خُذْ خَاتَمَكَ انْتَفِعْ بِهِ. قَالَ: لَا وَاللّٰهِ لَا آخُذُهُ أَبَدًا وَقَدْ طَرَحَهُ رَسُولُ اللّٰهِ

Abdullah ibn Abbas (r.a.) demişdir:

“Allah Rəsulu (s.ə.s.) bir adamın barmağında qızıl üzük gördü və onu dərhal çıxarıb atdı. Sonra da belə buyurdu: “Biriniz od par­çasına yönəlib onu əlinə götürmək istəyirmi?” Rəsulullah (s.ə.s.) gedəndən sonra həmin şəxsə üzüyü götürüb ondan başqa cür faydalanmağı məsləhət görsələr də, bununla razılaşmadı və belə dedi: “Xeyr, vallah, Allah Rəsulunun (s.ə.s.) çıxarıb atdığı şeyi bir daha əlimə götürmərəm”. [Müslim, Libas 52]

 عَنْ حُذَيْفَةَ  أَنَّ النَّبِيَّ  قَالَ: «وَالَّذ۪ي نَفْس۪ي بِيَدِهِ لَتَأْمُرُنَّ بِالْمَعْرُوفِ وَلَتَنْهَوُنَّ عَنِ الْمُنْكَرِ أَوْ لَيُوشِكَنَّ اللّٰهُ أَنْ يَبْعَثَ عَلَيْكُمْ عِقَابًا مِنْهُ ثُمَّ تَدْعُونَهُ فَلَا يُسْتَجَابُ لَكُمْ»

Hz. Huzeyfə (r.a.) Peyğəmbərimizin (s.ə.s.) belə buyurduğunu nəql etmişdir:

“Canım (nəfsim) qüdrət əlində olan Allaha and olsun ki, ya yaxşı əməlləri əmr edib pis işlərdən çəkindirəcəksiniz, ya da Allah sizə yaxında bir əzab göndərəcək, ondan sonra nə qədər Allaha dua edib yalvarsanız da, dualarınıza cavab verilməyəcək”. [Tirmizi, Fitən 9]

 عَنْ أَب۪ي سَع۪يدٍ الْخُدْرِيِّ عَنِ النَّبِيِّ  قَالَ: «أَفْضَلُ الْجِهَادِ كَلِمَةُ عَدْلٍ عِنْدَ سُلْطَانٍ جَائِرٍ»

Əbu Səid əl-Xudri (r.a.) Allah Rəsulunun (s.ə.s.) belə buyurduğunu nəql edir:

“Ən böyük cihad zalım bir idarəçinin qarşısında doğrunu və həqiqəti deməkdir”. [Əbu Davud, Məlahim 17; Tirmizi, Fitən 13]

 عَنِ ابْنِ مَسْعُودٍ  قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللّٰهِ: «إِنَّ أَوَّلَ مَا دخَلَ النَّقْصُ عَلٰى بَن۪ي إِسْرائيلَ أَنَّهُ كَانَ الرَّجُلُ يَلْقٰى الرَّجُلَ فَيَقُولُ: يَا هٰذَا اتَّقِ اللّٰهَ وَدَعْ مَا تَصْنَعُ فَإِنَّهُ لَا يَحِلُّ لَكَ، ثُمَّ يَلْقَاهُ مِنَ الْغَدِ وَهُوَ عَلٰى حَالِهِ فَلَا يَمْنَعُهُ ذٰلِكَ أَنْ يَكُونَ أَك۪يلَهُ وَشَر۪يبَهُ وَقَع۪يدَهُ، فَلَمَّا فَعَلُوا ذٰلِكَ ضَرَبَ اللّٰهُ قُلُوبَ بَعْضِهِمْ بِبَعْضٍ» ثُمَّ قَالَ: {لُعِنَ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا مِنْ بَن۪ي إِسْرَائ۪يلَ عَلٰى لِسَانِ دَاوُدَ وَع۪يسَى ابْنِ مَرْيَمِ ذٰلِكَ بِمَا عَصَوْا وَكَانوُا يَعْتَدُونَ، كَانُوا لَا يَتَنَاهَوْنَ عَنْ مُنْكَرٍ فَعَلُوهُ لَبِئْسَ ماَ كَانُوا يَفْعَلُونَ تَرَى كَث۪يرًا مِنْهُمْ يَتَوَلَّوْنَ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا لَبِئْسَ مَا قَدَّمَتْ لَهُمْ أَنْفُسُهُمْ} إِلٰى قَوْلِهِ {فَاسِقُونَ} ثُمَّ قَالَ: «كَلاَّ وَاللّٰهِ لَتَأْمُرُنَّ بِالْمَعْرُوفِ وَلَتَنْهَوُنَّ عَنِ الْمُنْكَرِ وَلَتَأْخُذُنَّ عَلٰى يَدِ الظَّالِمِ ولَتَأْطِرُنَّهُ عَلَى الْحَقِّ أَطْرًا وَلَتَقْصُرُنَّهُ عَلَى الْحَقِّ قَصْرًا أَوْ لَيَضْرِبَنَّ اللّٰهُ بِقُلُوبِ بَعْضِكُمْ عَلٰى بَعْضٍ، ثُمَّ لَيَلْعَنْكُمْ كَمَا لَعَنَهُمْ»

İbn Məsud (r.a.) Allah Rəsulunun (s.ə.s.) belə buyurduğunu nəql etmişdir:

“İsrail oğulları arasında dini (və ictimai) tənəzzülün başlanğıcı belə olmuşdu: bir insan digər insanın pis əməl işlədiyini görəndə: “Ey insan övladı, Allahdan qorx və bu pis əməldən əl çək. Çünki bunu etmək halal deyildir,”– deyə ona xəbərdarlıq edirdi. Ertəsi gün həmin adam yenə gəlir, xəbərdarlıq etdiyi şəxs günahı təkrar etsə də, onunla dostluğunu davam etdirir; onunla oturub-durur, yemək yeyirdi. Onlar pis əməllərə belə yaxın olduğuna görə Allah da onların qəlbini möhürlədi. Allah Rəsulu (s.ə.s.) bu vəziyyəti bir ayə ilə təsdiqlədi: “İsrail oğullarından kafir olanlara həm Davudun, həm də Məryəm oğlu İsanın dili ilə lənət oxundu. Bu onların üsyan etmələrinə və həddi aşmalarına görə idi. Onlar bir-birini pis əməllərdən çəkindirmirdilər. Onların gördükləri iş necə də pis idi! Onların bir çoxunun kafirlərlə dostluq etdiyini görürsən. Gör nəfslərinin əvvəlcədən onlar üçün hazırladığı şey (küfr) necə pisdir ki, Allahın onlara qəzəbi tutmuşdur. Onlar əbədi əzaba düçar olanlardır! Əgər onlar Allaha, Peyğəmbərə və ona nazil olana inansaydılar, onları (kafirləri) özlərinə dost tutmazdılar. Lakin onların çoxu yoldan azmış fasiqdir!” {“Maidə” surəsi, 78-81}. Arxasınca belə buyurdu: “Xeyr, xeyr! Allaha and olsun ki, ya yaxşılığı əmr edəcək, insanları pis əməllərdən uzaqlaşdıracaq, zalımın əlini tutub zülmünə mane olacaq, onu haqq yola çəkəcək və haqq yolda sabitqədəm edəcəksiniz, ya da Allah qəlblərinizi bir-birinə bənzədəcək və İsrail oğulları kimi sizə də lənət edəcək”. [Əbu Davud, Məlahim 17; Tirmizi, Təfsiru surə 5/6]

 عَنْ أَب۪ي بَكْرٍ الصِّدّ۪يقِ قَالَ: ياَ أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّكُمْ تَقْرَءُونَ هٰذِهِ الْآيَةَ {يَا أَيُّهَا الَّذ۪ينَ آمَنُوا علَيْكُمْ أَنْفُسَكُمْ لَا يَضُرُّكُمْ مَنْ ضَلَّ إِذَا اهْتَدَيْتُمْ} وَإِنيِّ سَمِعْتُ رَسُولَ اللّٰهِ  يَقُولُ: «إِنَّ النَّاسَ إِذَا رَأَوْا اَلظَّالِمَ فَلَمْ يَأْخُذُوا عَلٰى يَدَيْهِ أَوْشَكَ أَنْ يَعُمَّهُمُ اللّٰهُ بِعِقَابٍ مِنْهُ»

Əbu Bəkir əs-Siddiq (r.a.) demişdir:

“Ey insanlar! Siz “Ey iman gətirənlər! Nəfslərinizi qorumaq sizin borcunuzdur. Siz doğru yolda olsanız, (haqq yoldan) azanlar sizə heç bir zərər yetirə bilməzlər!..” {“Maidə” surəsi, 5/105} ayəsini oxuyur, amma ona yanlış izah verirsiniz. Halbuki mən Allah Rəsulunun (s.ə.s.) belə buyurduğunu eşitdim: “İnsanlar zalımın zülmünü görə-görə ona mane olmasalar, Allah çox yaxında onlara ümumi əzab göndərəcək”. [Əbu Davud, Məlahim 17; Tirmizi, Fitən 8]