Allahın hökmünə boyun əymək

فَلَا وَرَبِّكَ لَا يُؤْمِنُونَ حَتّٰى يُحَكِّمُوكَ ف۪يمَا شَجَرَ بَيْنَهُمْ ثُمَّ لَا يَجِدُوا ف۪ي اَنْفُسِهِمْ حَرَجًا مِمَّا قَضَيْتَ وَيُسَلِّمُوا تَسْل۪يمًا

Amma, xeyr! (Ya Rəsulum!) Rəbbinə and olsun ki, onlar öz aralarında baş verən ixtilaflarda səni hakim təyin etməyincə və verdiyi hökmlərə görə özlərində bir sıxıntı duymadan sənə tam bir itaətlə boyun əyməyincə (həqiqi) iman gətirmiş olmazlar. {“Nisa”  surəsi, 4/65}

إِنَّمَا كَانَ قَوْلُ الْمُؤْمِن۪ينَ اِذَا دُعُوا اِلَى اللّٰهِ وَرَسُولِهِ لِيَحْكُمَ بَيْنَهُمْ اَنْ يَقُولُوا سَمِعْنَا وَاَطَعْنَا وَاُلٓئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ

Aralarında hökm vermək üçün Allahın (Allahın kitabının) və Peyğəmbərinin yanına çağırıldıqları zaman mö­minlərin sözü ancaq: “Eşitdik və itaət etdik!” – deməkdən ibarətdir. Nicat tapanlar da məhz onlardır! {“Nur”  surəsi, 24/51}

عَنْ أَب۪ي هُرَيْرَةَ قَالَ: لَمَّا نَزَلَتْ عَلٰى رَسُولِ اللّٰهِ: {لِلّٰهِ مَا فِي السَّمَوَاتِ وَمَا فِي الْأَرْضِ وَإِنْ تُبْدُوا مَا ف۪ي أَنْفُسِكُمْ أَوْ تُخْفُوهُ يُحَاسِبْكُمْ بِهِ اللّٰهُ} اِشْتَدَّ ذٰلِكَ عَلٰى أَصْحَابِ رَسُولِ اللّٰهِ  فَأَتَوْا رَسُولَ اللّٰهِ ثُمَّ بَرَكُوا

عَلَى الرُّكَبِ فَقَالُوا: أَيْ رَسُولَ اللّٰهِ كُلِّفْنَا مِنَ الْأَعْمَالِ مَا نُط۪يقُ: اَلصَّلَاةَ وَالْجِهَادَ وَالصِّيَامَ وَالصَّدَقةَ وَقَدْ أُنْزِلَتْ عَلَيْكَ هٰذِهِ الْآيَةُ وَلَا نُط۪يقُهَا. قَالَ رَسُولُ اللّٰهِ: «أَتُر۪يدُونَ أَنْ تَقُولوُا كَمَا قَالَ أَهْلُ الْكِتَابَيْنِ مِنْ

قَبْلِكُمْ: سَمِعْنَا وَعَصَيْنَا؟ بَلْ قُولوُا: سَمِعْنَا وَأَطَعْنَا غُفْرَانَكَ رَبَّنَا وَإِلَيْكَ الْمَص۪يرُ» فَلَمَّا اقْتَرَأَهَا الْقَوْمُ وَذَلَّتْ بِهَا أَلْسِنَتُهُمْ، أَنْزَلَ اللّٰهُ تَعَالٰى ف۪ي إِثْرِهَا: {آمَنَ الرَّسُولُ بِمَا أُنْزِلَ إِليْهِ مِنْ رَبِّهِ وَالْمُؤْمِنُونَ كُلٌّ آمَنَ بِاللّٰهِ

وَمَلَائِكَتِهِ وَكُتُبِهِ وَرُسُلِهِ لَا نُفَرِّقُ بَيْنَ أَحَدٍ مِنْ رُسُلِهِ وَقَالوُا سَمِعْنَا وَأَطَعْنَا غُفْرَانَكَ رَبَّنَا وَإِلَيْكَ الْمَصِيرُ} فَلَمَّا فَعَلُوا ذٰلِكَ نَسَخَهَا اللّٰهُ تَعَالٰى، فَأَنْزَلَ اللّٰهُ: {لَا يُكَلِّفُ اللّٰهُ نَفْسًا إِلَّا وُسْعَهَا لَهَا مَا كَسَبتْ وَعَلَيْهَا مَا

اكْتَسَبَتْ، رَبَّنَا لَا تُؤآخِذْنَا إِنْ نَس۪ينَا أَوْ أَخْطَأْنَا} قَالَ: نَعَمْ {رَبَّنَا وَلَا تَحْمِلْ عَلَيْنَا إِصْرًا كَمَا حَمَلْتَهُ عَلَى الَّذ۪ينَ مِنْ قَبْلِنَا} قَالَ: نَعَمْ {رَبَّنَا وَلَا تُحَمِّلْنَا مَالَا طَاقَةَ لَنَا بِهِ} قَالَ: نَعَمْ {وَاعْفُ عَنَّا وَاغْفِرْ لَنَا وَارْحَمْنَا أَنْتَ

مَوْلَانَا فَانْصُرْنَا عَلَى الْقَوْمِ الْكَافِرينَ} قَالَ: نَعَمْ.

Əbu Hureyrə (r.a.) rəvayət edir:

“Rəsulullahın səhabələri “Göylərdə və yerdə nə varsa, hamısı Allaha məxsusdur. Siz qəlbinizdə olanı üzə çıxarsanız da, çıxarmasanız da, Allah ona müvafiq sizinlə haqq-hesab çəkər. (Allah) istədiyini bağışlayar, istədiyinə də əzab verər. Allah hər şeyə qadirdir” {“Bəqərə” surəsi, 2/284} ayəsi nazil olanda bunu yerinə yetirə bilməyəcəklərini düşündülər və bunu tətbiq etməkdə çətinlik çəkdilər. Nəhayət, Allah Rəsulunun (s.ə.s.) hüzuruna gedərək diz çöküb belə dedilər: “Ey Allahın Rəsulu! Biz namaz, cihad, oruc və sədəqə kimi gücümüz çatan əməllərlə mükəlləf idik.İndi isə sənə ürəyimizə gələn və qəlbimizdən keçən şeylərə görə də sorğu-suala çəkiləcəyimiz haqda elə bir ayə nazil oldu ki, bizim buna gücümüz çatmır”.Allah Rəsulu (s.ə.s.) belə buyurdu: “Sizdən əvvəl kitab verilən yəhudi və xristianlar kimi “eşitdik və üsyan etdik” demək istəyirsiniz? Əksinə,siz “ey Rəbbimiz!Eşitdik və itaət etdik, bizi bağışla, əvvəl-axır yalnız Sənə dönəcəyik” deyin”.

Səhabələr bu duanı səmimi qəlbdən edəndən sonra Allah-Təala “Bəqərə” surəsinin 285-ci ayəsini nazil etdi: “Peyğəmbər Rəbbi tərəfindən ona nazil edilənə (Qurana) inanmış və möminlər də iman gətirmişlər. (Onların) hamısı Allaha, Onun mələklərinə, kitablarına və (bütün) peyğəmbərlərinə iman gətirərək dedilər: “Biz Onun peyğəmbərləri arasında fərq qoymuruq. (Allahın hökmlərini) eşitdik və itaət etdik. Ey Rəbbimiz, bizi bağışla, (axırda) Sənin dərgahına (hüzuruna) qayıdacağıq. Səhabələrin Allaha itaət və təslim məsələsində göstərdiyi bu səmimiyyətdən sonra Allah-Təala əvvəlki ayənin hökmünü bu ayə ilə nəsx etdi (yüngülləşdirdi): “Allah hər kəsi yalnız qüvvəsi yetdiyi qədər yükləyər (bir işə mükəlləf edər). Hər kəsin qazandığı yaxşı əməl də, pis əməl də özünə aiddir. (Möminlər deyirlər:)“Ey Rəbbimiz, unutduqda və ya bilmədən yanlışlığa yol verdikdə, bizi cəzalandırma! Allah-Təala: “Bəli” buyurdu. Ey Rəbbimiz, bizdən əvvəlkiləri yüklədiyin kimi bizi ağır yük yükləmə! Allah-Təala: “Bəli” buyurdu. Ey Rəbbimiz, bizi gücümüz çatmayan şeyə görə mükəlləf etmə! Bizi əfv edib bağışla, bizə rəhm et! Sən bizim ixtiyar sahibimizsən (Mövlamızsan). Kafirlərə qələbə çalmaqda bizə kömək et!“ {“Bəqərə” surəsi, 2/286} Allah “Bəli” buyurdu. [Müslim, İman 199]

İzah:Hədisdə verilən “nəsx” ifadəsi burada təfsir elminə xas termin mənasında işlənməmişdir. “Bəqərə” surəsinin 284-cü ayəsində əksini tapan həqiqət 286-cı ayəsində yüngülləşdirilmişdir. 284-cü ayə mənsux (hökmü ləğv edilmiş) deyil, möhkəmdir (qüvvətlidir). Bu məsələ Allahın möminləri kamala çatdırmaq və onlara irşad etmək hikməti ilə bağlı olub Allah-Təalanın onların psixoloji vəziyyətini möhkəmləndirmə və vəhyi ard-arda nazil etmə vəsfindən qaynaqlanır. Yoxsa subyektiv mükəlləfiyyət baxımından  bəzi insanlar yerinə görə 284-cü ayənin məsuliyyətini daşıyırlar.