Gələcək əndişəsi

İnsan fitrətində bir çox müxtəlif hislər, duyğular var. Bu hislər, duyğular, qabiliyyətlər axirət yurdunu qazanmaq üçün insana verilmişdir. Maraq, sevgi, inadkarlıq, istəmək, gələcək qorxusu bunlardan bəzisidir. Bu duyğuların hər birinin iki üzü var. Bir üzü məcazi olub bu dünyaya, digəri, yəni həqiqi üzü də axirətə baxır. Bu hislərdən biri də gələcək əndişəsidir. Əndişə sözü ötən əsrin əvvələrində istifadə edilən bir söz olub narahatlıq, təlaş, nigarançılıq, təşviş, iztirab, qorxu, fikir, qayğı, dərd çəkmə mənalarına gəlir. Bu mənada gələcək əndişəsi ifadəsi ilə gələcəyə aid qayğılar, istiqbalın təminat altında olması, baş verəcək hadisələrlə maraqlanmaq, ola biləcək mənfi halları düşünərək qorxuya, təlaşa düşmək nəzərdə tutulur.

Gələcək qayğısı insana axirəti düşünsün, Cənnətə, əbədi nemətlərə qovuşmaq üçün çalışsın, Cəhənnəmdən qorunsun və ölümdən sonrakı həyat üçün hazırlıq görsün deyə verilib.

Əfsus ki, bir çox insan sabahı, gələn həftəni, növbəti ayı, sonrakı ili və on il sonranı gözləyərək bu dünyada həmişəlik yaşayacağını düşünür. Beləcə axirəti düşünmək üçün verilən gələcək qayğısı hissi sadəcə fani dünyadakı qayğılarla məhdudlaşır.

Bu gün çoxlarını “Sabah nə edəcəm?”, “Hansı universitetə qəbul olacam?”, “Məzun olandan sonra hansı işdə işləyəcəm?”, “On il sonra evim olacaqmı?”, “Övladım ailə qurub ayrılsa, mənə kim baxacaq?” şəklində suallar maraqlandırır.

Gələcək əndişəsi hər yaş dövründə özünü göstərir. Əsasən gənc və orta  yaşlı insanlarda daha çox özünü büruzə verir. Gələcək qorxusu, insanı özü, ailəsi, övladlarının gələcəyi ilə əlaqəli ümid və əndişələrə sürükləyir. İnsanı aldatmaq üçün əlindən gələni edən, bütün hiyləgərlikləri işləyən Şeytan və pis əməllərə təşviq edən nəfs də bu hissi həmişə körükləyir: “Sənin aqibətin necə olacaq? Yaşlananda sənə kim baxacaq? Övladlarının aqibətini düşünmürsən? Nə vaxt özünə gün ağlayacaqsan?…”

Allahın rizasını qazanmaq üçün gecə isti yataqdan qalxaraq təhəccüd namazı qılmaq istəyənlərin üzlərinə üfürərək “Yat, qalxma!” deyən Şeytan, insanların axirətə uyğun yaşamağına da mane olmaq üçün çalışır. Dünyanın müvəqqəti, fani ləzzətləri ilə insanları aldadaraq “Sabahını fikirləş, gələcəyini hədər eləmə!”, − deyir.

Şeytan insanları haqdan uzaqlaşdırmaq üçün təkcə bununla kifayətlənmir, başqa üsullara da əl atır. Məsələn, öz gələcəyini düşünməyənləri ailələrinin istiqbalı ilə qorxudur. Və bu gələcək qorxusunu ancaq dünya həyatı ilə məhdudlaşdırır. İnsan axirəti düşünməsin deyə bütün gücünü səfərbər edir. Məhz buna görə, mömin həmişə şeytanın şərindən Allaha pənah aparmalı və “Ey Rəbbim! Mən şeytanların vəsvəsələrindən Sənə sığınıram! Onların yanımda olmalarından (işlərimə xələl qatmalarından) Sənə pənah gətirirəm, ey Rəbbim!”^[1] deməlidir.

Şeytan çox vaxt insanın fikirlərini, hislərinin həqiqi rəngini qarışdırır və  mənəvi atmosferini korlayır. Allaha doğru addımlayan insanın niyyətini zədələyir, baxışlarını səhv istiqamətə yönəldir, qısacası onu yolundan uzaqlaşdırır və Allah qatında dəyərsiz şeylərlə məşğul edir.

Yolda qalanlar

Bəzi insanlar da axirətin tarlasını burada biçmək istəyir. Bir işi gördükdə, gördüyü işə insanların münasibət bildirməsinin gözləyir. “Məni görsünlər, mənə baxsınlar, məni düşünsünlər.” deyə fikirləşir. Allah rizası, Onun hər an insanı gördüyü yaddan çıxır. Halbuki Ona heç bir şey gizlin qalmır. Ancaq hər kiçik şeydən təsirlənən bu cür insanlar çox vaxt axtardıqlarını tapa bilmir, insanları vəfasızlıqla ittiham edirlər. Nəticədə gələcək qorxusu və özünün qeydinə qalmaq düşüncəsi onları rahat buraxmır. Bu cür istiqbal əndişəsinə düşən və bu qorxunu özü aradan qaldırmağa çalışanlar başqalarına pis nümunə olur və onları da səhv istiqamətləndirirlər.

Bu xüsusda möminlərin üzərinə böyük iş düşür. Həyatını Allahın xoşnudluğun qazanmaq və Onu başqalarına sevdirmək uğruna fəda edən şəxslər bu cür düşünən insanlara da əl uzatmalı, yardım etməli, yol göstərməlidir. Onların gələcək qorxusunu dinləməli, istəklərini məşru ölçüdə qarşılamalı və nəzərlərini axirətə yönəldərək axirət yurduna yönəltməlidir.  Mömin qardaşına bu şəkildə şəfqət əli uzadaraq onu nəfs və Şeytanla mübarizədə tək qoymamalıdır. Həzrət Osmanın dediyi kimi,

“Dünyaya aid gələcək qayğısı qəlbi qaraldar. Axirətlə əlaqəli istiqbal əndişəsi isə qəlbi nurlandırar.”

Buna görə də əsl mömin Haqq yolunda ayağı ilişən, yıxılan, büdrəyən qardaşlarının qəlbinin qaralmasına razı olmamalı, onların qorxu hislərini axirətlə əlaqəli ülvi hislərə və faydalı işlərə yönəltməyə çalışmalıdır.

Bəzilərində gələcək qayğısı xəstəlik dərəcəsindədir. Belə ki, bu şəxslər ruzinin Allah tərəfindən göndərildiyini unudaraq güzəran dərdinə düşər, bir neçə aylıq və ya illik tədarükləri olmadıqda təlaşlanarlar. Həyatı yaradan Xaliqin ruzini də yaratdığını unudarlar.^[2] Sabaha çıxacağına təminatları olmadığı halda gələcək aylar və illər haqqında düşünərlər.

Ruzini verən Allahdır!     

Yaşadığımız dünya imtahan dünyasıdır. Allah-Təala imtahan sirri olaraq bu dünyadakı işləri hikmət pərdəsi ilə örtmüşdür. Kainatdakı proseslərdə müəyyən qanunauyğunluqlar və səbəb-nəticə hakimdir.  Məhz buna görə də insan gələcəklə əlaqəli görəcəyi işləri, məqsədlərini planlamalı, fitrət qanunlarına uyğun hərəkət etməlidir. Ancaq hər canlının ruzisini verəcəyini vəd edən Allaha etimad etməyərək, qorxu hissini sadəcə dünyəvi istiqbala bağlamaq böyük səhvdir. Hər canlının ruzisi Allah Təala tərəfindən təminat altındadır:

“(Yer üzündə zəiflikləri ucbatından) ruzisini daşıya (əldə edə) bilməyən neçə-neçə canlılar vardır. Onların da, sizin də ruzinizi Allah verir. O, hər şeyi eşidəndir, biləndir.”[3]

“Yer üzündə yaşayan elə bir canlı yoxdur ki, Allah onun ruzisini verməsin. Allah onların (ata belindəki, ana bətnindəki və ya dünyadakı) sığınacaqlarını da, əmanət qoyulacaq (ölüb dəfn ediləcək) yerlərini də bilir. (Bunların) hamısı açıq-aşkar kitabdadır (lövhi-məhfuzdadır).”[4] Yəni Uca Allah hər insana ruzi verəcəyinə söz verib.

Axirət var

Mömin axirət həyatı, orada aqibətinin necə olacağı haqqında əndişə etməlidir. Çünki həqiqi və əbədi səadət yurdunda aqibətimizin necə olacağı məchuldur. Əgər insan gələcəyi haqqında əndişələnəcəksə, bu təlaş fani dünya həyatı üçün deyil, əbədi səadəti və ya fəlakəti olacaq axirət üçün olmalıdır. Ölümlə başlayıb qəbir həyatı ilə davam edən məhşər, mizan, sirat kimi dayanacaqları olan böyük gələcəyi düşünməlidir.

İnsan yaradılışdan mövcud olan gələcək qayğısını yaradılış hikmətinə uyğun istifadə etməlidir. Bu hiss sayəsində dünyanın faniliyini anlamalı, imtahanda olduğunu bilməli və əbədi diyar üçün hazırlıq görməlidir. “Sabah nə yeyib-içəcəm? Gələn il harada olacam?” və oxşar suallara cavab axtarmaqdansa, “Son mənzilə səfər etməyə hazıram? Mömin olaraq dünyadan köçmək üçün təhqiqi imanım varmı? Qəbrimi işıqlandırmaq üçün nə qədər təhəccüd qılmışam? Qul haqqına nə qədər riayət edirəm? Rəsulullahın Livaul-həmd bayrağı altında ola biləcəmmi? Siratı asanlıqla keçib Cənnətə gedə biləcəm? Uca Allahın camalını seyr edə biləcəmmi?” və bənzər sualları düşünməli və bunun üçün təlaşlanmalıdır.  Unutmamalıdır ki, “İnsana ancaq öz zəhməti (səyi, çalışması, əməli) qalar!”^[5]

Qəlb xəstəliyi – tuli-əməl

İnsanın zəif cəhətlərindən biri də tuli-əməl yəni bitib tükənməyən arzu və istəklərdir. Həmin arzu və istəklər istiqbal əndişəsini təkcə dünyaya yönəldir və insan axirət üçün hazırlıq görməkdən uzaqlaşdırır. Ərəb dilində istifadə olunan “əməl” kəliməsi dilimizə amal kimi keçmişdir. Mənası qayə, məqsəd, arzu, ümid, diləkdir. Dini termin olan “tuli-əməl” heç ölməyəcəkmiş kimi dünyaya bağlanmaq, bitib-tükənməyən arzu və istəklərin, qarşısı alınmaz hərislik və tamahın ardınca getməkdir.

Allah Rəsulu (s.ə.s.) bir hədisində belə buyurur: “Dörd şey bədbəxtlik əlamətidir: gözün quruması, qəlbin qatılaşması, tuli-əməl və dünya hərisliyi.”^[6]

“İnsan yaşlansa da iki hissi həmişə gənc qalar: dünya sevgisi və tuli-əməl”^[7] sözü ilə Allah Rəsulu dünyəvi arzuların bitib-tükənmək bilmədiyinə və nəfsin dünyəvi gözəlliklərdən doymadığına diqqət çəkmişdir.

Rəsulullahın (s.ə.s.) “Sizin üçün ən çox qorxduğum şey nəfsin arzu və istəklərinə uymağınız və tuli-əmələ düşməyinizdir. Arzu və istəklərin əsiri olmaq haqqın önünü kəsər, tuli-əməl isə axirəti unutdurar,”^[8] buyurduğunu nəql edən Həzrət Əli (r.a.) bu sözləri ilə möminlərə xəbərdarlıq etmiş və istiqbal əndişəsinin necə olması gərəkdiyini bildirmişdir: “Dünya sizə arxa çevirib gedir. Axirət isə sizə tərəf gəlir. Hər ikisinin övladları var. Siz axirətin övladı olun. Dünyanın övladı olmayın. Çünki bu gün əməl var ancaq sorğu-sual yoxdur. Sabah isə sorğu-sual olacaq ancaq əməl işləmək üçün fürsət olmayacaq.”^[9]

Abdullah ibn Məsud (r.a.) nəql edir: “Allah Rəsulu (s.ə.s.) yerə dördbucaq çəkdi. Sonra dördbucağın ortasından xaricinə düz bir xətt çəkdi. Bu xətt dördbucaqdan kənara çıxırdı. Ortadakı bu xəttin hər iki tərəfindən ona perpendikulyar bir neçə qısa xətlər çəkdi. Sonra xətləri göstərərək belə buyurdu:

“Bu ortadakı xətt insan, kənardakı dördbucaq isə onun əcəlidir. Dördbucaqdan kənara çıxan insanın arzularıdır. Kənarlardakı kiçik perpendikulyar xətlər isə (insanın qədərinə yazılmış) bəla və müsibətlərdir. İnsan bu bəlaların birindən xilas olub o birinə tuş gələr. Ondan da xilas olsa, bu tərəfdəki onu yaxalayar.“^[10]

Rəsulullah (s.ə.s.) bu şəkil ilə insanın dünyadan ayrılarkən gözü açıq qaldığını bildirir. Ömrü tükənsə də arzuları davam edir. Beləliklə əshabını və ümmətini amallarına qarşı diqqətli olmağa, hər an öləcəkmiş kimi yaşamağa təşviq etmişdir.

“Ləzzətləri yox edən ölümü tez-tez xatırlayın”[11]

Ölümü düşünərək dünyanın fani olduğunu anlamaq ixlası qazanmağın əsas şərti olduğu kimi, tuli-əməl də sadəcə dünyanı düşünüb, istiqbal əndişəsini təkcə dünyaya yönəltməyin və ixlasdan uzaqlaşmağın əsas səbəbidir.

İnsan bəzən gəncliyinə, sağlamlığına, sərvət və mövqeyinə güvənərək ölümü düşünmür. Vaxtaşırı əlindəki imkanların tükənəcəyindən qorxsa da, bir gün öləcəyini ağlına gətirmir və ölüm haqqında eşidəndə narahat olmağa başlayır. Əslində ölüm həqiqətdir. Əcəlin qapını nə vaxt döyəcəyi məlum deyil. Yaxınlarına “əlvida” belə deməyə macal tapmadan, qəfildən dünya ilə vidalaşan çox sayda gənc və sağlam insanlar var. Buna görə də mömin bu dünyada qonaq kimi yaşamalı, əbədi diyara edəcəyi səfərə həmişə hazırlıqlı olmalıdır.

Abdullah ibn Ömər nəql edir: “Allah Rəsulu (s.ə.s.) çiyinlərimdən tutub:

“Dünyada bir qərib və ya yolçu kimi ol!” – buyurdu.[12]

İbn Ömər (r.a.) bu mövzuda belə deyərdi: “Axşam olanda (saleh əməlləri sonra edərəm deyə) sabahı gözləmə. Sabaha çıxanda da (sonra edərəm deyə) axşamı gözləmə. Sağlam olarkən xəstəlik vaxtını, ömür sərmayən varkən də ölümü düşün və hazırlıq gör. (Vaxt keçəndən sonra “Kaş saleh əməl işləyəydim” deyə heyfsilənib peşman olma).”^[13]

Allah Rəsulu (s.ə.s.) və səhabələrin tuli-əməldən uzaq durmaq və ölümə hazır olmaq xüsusundakı tövsiyələri möminlər üçün önəmlidir. Sələfi-salehin də buna görə, istiqbal əndişəsini tamamilə axirətə yönəltmiş və dünyaya aid gözləntilərdən uzaq durmağa çalışmışlar.

Salehlərin dünya həyatına baxışı

İmam Qəzali təqva əhlindən bəzilərinin yayda qış, qışda da yay üçün tədarük görüb özlərini ibadətə həsr etdiklərini nəql edir. Bəziləri də yayada qış haqqında düşünməyi tuli-əməl saymış, yayda geyinmək üçün paltarı varsa, qış üçün paltar almağı ağlına gətirməmişdir. Kiminin ümidi sadəcə bir gün və gecə idi. Bundan əlavə ruzi tədarük etməyi dünya sevgisi sayanlar da vardı. Onlardan eləsi vardı ki, bir saat sonranı belə düşünməzdilər. Onlar Rəsulullahın (s.ə.s.) dəstəmaz almaq üçün gedərkən təyəmmüm alması və bunu soruşanlara “Su olan yerə çatacağımdan əmin deyiləm” sözünü əsas götürər və hər an Əzrayıl ilə qarşılaşacaqlarını düşünərdilər.^[14]

Allah Rəsulu (s.ə.s.) Muaz ibn Cəbəldən (r.a.) imanın həqiqəti haqqında soruşduqda Həzrət Muaz:

“Ölümü o qədər yaxında görürəm ki, hər addımı atarkən ikinci addımı ata bilməyəcəyimi düşünürəm,”

– demişdi. Bəli, sələfi-salehin bu düşüncə ilə yaşamış, həmişə axirəti düşünmüşlər.

Qısacası, tuli-əməl xüsusunda insanların dərəcələri müxtəlifdir. Bu dərəcələrin hər birinin mükafatı da ayrıdır.

Fədakarlıq və gələcək təlaşı

Fədakarlığın da müəyyən dərəcələri var. Özünü Allah yoluna, Onun razılığını qazanmaq uğruna həsr edən bəzi insanlardan sabahı düşünməmək istənilə bilər. Ancaq bunu hər kəsə şamil etmək doğru deyildir. Hər kəsdən Təbuk səfəri himmət toplanarkən bütün mal-dövlətini gətirən Həzrət Əbu Bəkir olmağı gözləmək doğru deyil. Ona görə də möminin könlündə hər kəsə yer olmalıdır. Elə fədakar insanlar var ki, “Gözümdə nə Cənnət sevdası, nə də Cəhənnəm qorxusu var. Millətimin imanını salamat görsəm, Cəhənnəmin alovları içində yanmağa razıyam!” deyər və bütün gələcək təlaşlarını qəlblərindəki iman alovunda yandırarlar. Və ya əllərini açaraq “Allahım! Bədənimi elə böyüt ki, cəhənnəmi doldurum və başqa heç kim oraya girməsin!” niyazları ilə səmaları titrədər və qəm, qüssə, kədər, qorxu kimi hislərin hamısını şəfqətinə qurban verərlər. Bu cür düşünən insanlar yaşamağı yox, yaşatmağı düşünənlərdir. Bu, fədakarlığın ən yüksək zirvəsidir.

Fədakarlığın başqa dərəcələri də var. Bəziləri müəyyən nisbətdə dünya və nemətlərindən faydalanmaq istəyir. Bunun üçün ailə qurur, övlad sahibi olur və Allahın verdiyi imkanlardan istifadə edərək varlanırlar. İman etməklə bütün bu nemətləri daha da mənalandırır və əməl dəftərlərini savablarla doldurarlar. “Özümü Allah yoluna həsr etdiyim kimi, ailəmi və var-dövlətimi də bu yolda fəda etməyə hazıram” – deyə düşünərlər. Bu da fədakarlığın bir növüdür.

İslamda ölümü unutdurmayacaq, ibadətdən uzaqlaşdırmayacaq, haram olmayacaq və dünyanı axirətin önünə keçirməyəcək dünya malına sahib olmağa icazə verilir. Bu mövzuda hər insana fərdi yanaşmaq gərəkdiyini də yaddan çıxarmamaq lazımdır.

Bu nöqteyi-nəzərdən istiqbal əndişəsi mövzusunda hər insanı öz mövqeyinə görə qiymətləndirməli, insan fitrəti nəzərə alınmalı və ona gücü çatmayan hədəflər verilməməlidir.

Ən azından…

Mömin hər an ölümə hazır olmalı, hər dəqiqəsini imanla və Allaha itaət şüuru ilə yaşamağa cəhd etməlidir. Üstəlik hər günü imanla keçirdiyinə, gün ərzində axirət üçün hazırlıq gördüyünə, yaxşı işlərə vəsilə olduğuna görə sevinməli və şükür etməlidir. Bunları həm gündüz, həm də gecə həyatına tətbiq etməli və qəlbini gələcək qorxusundan arındırmalıdır. Buna nail olmayan ən azından istiqbal əndişəsində müvazinəti qorumağa çalışmalı, bu hissi qəbirdən sonrakı həyata yönəltməlidir. Uca Allah dünyada hər insana ruzi verəcəyini bildirmiş, axirət mükafatını isə ancaq həqiqi möminlər üçün təxsis etmişdir. Buna görə də insanda vəd olunan dünyəvi ruzi üçün təlaşlanmaq əvəzinə əbədi fəlakətdən qurtulub, sonsuz səadətə çatmaq qayğısı və qorxusu olmalıdır.

Gələcək əndişəsi və aqibət

İstiqbalını düşünən həqiqi möminlər “Öləndən sonra hesabı necə verəcəyəm, axirətə nə vəziyyətdə gedəcəyəm?” əndişəsi ilə tir-tir titrəmişlər. Çünki

aqibətindən qorxmayanın aqibətindən qorxarlar.

Dini çox yaxşı dərk edən və onu həyat tərzinə çevirərək həssas yaşamağa çalışan səhabə və tabeun nəslindən aqibətindən əndişə edən böyük insanlar çıxmışdır. Məsələn, Əsvəd ibn Yezid ən-Nəxai ölüm döşəyində elə qıvrılır, elə iztirab çəkir və üzü elə saralıb solur ki… Həzrət Əlqamə yanına gəlib ona: “Günahlarından qorxursan?” deyə soruşur. Əsvəd ibn Yezidin cavabı isə olduqca ibrətamizdir: “Necə qorxmayım! Allahdan qorxmağa məndən daha layiq kim var? Üstəlik Allah məni bağışlasa da, həya duyğusu məni həmişə narahat edir.”

Belə demək olar ki, bir insan aqibətindən qorxur, tir-tir əsib əndişələnirsə, bu, onun imanının kamilliyini göstərir. İman elə bir cövhərdir ki, həqiqi mömin onun dəyərini çox yaxşı bildiyindən büdrəyib yıxılaraq çiynində daşıdığı bu qiymətli cövhəri itirməkdən qorxar. Bir İslam alimi bu haqda: “Diqqətli ol, (addımını) diqqətlə at, batmaqdan qorx. Bir loğma, bir kəlmə, bir qığılcım, bir işarə və bir öpməklə batma!” deyərək bu mühüm məsələyə diqqət çəkir. Yəni bunlardan bircə dənəsi belə insanı sel kimi götürüb apara bilər, buna görə də inanan insan imanını itirməmək üçün hər an belə qorxu və əndişə duymalıdır.

Burada qorxu və ümid haqqında Həzrət Ömərə isnad edilən gözəl bir sözü xatırlatmaq yerinə düşər: “Mənə desələr ki, bütün insanlar Cənnətə, bir insan Cəhənnəmə gedəcək. “Görəsən, o mənəm?” − deyə qorxaram. Mənə desələr ki, peyğəmbərlər istisna, bütün insanlar Cəhənnəmə, bir insan Cənnətə gedəcək. Allahın əngin mərhəmətindən “Görəsən, o insan mənəm?” − deyə ümid edərəm.” Məhz ümid və qorxu tarazlığının belə olması çox əhəmiyyətlidir.

Himmətin dağılması

Gələcək dərdinə düşmək bəzən insanın himmətini[15] də dağıdır. Diqqət və enerjisini bu gün görəcəyi işlərə yönəltmək əvəzinə, gələcək dərdinə düşərək sabah, o biri gün, gələn həftə, növbəti ay və ertəsi ili fikirləşir. Bu gün görəcəyi işin tam haqqını vermir. Sabah nəticəsi bəlli olmayan işlərlə vaxtını hədər edir. Bu dəfə qayğıları daha da artır. Məsuliyyətdən qaçmaq üçün bəzən yalana meyl edir. Belə olanda isə ailəsinin dolanışığını təmin etmək üçün aldığı məvacibin içərisinə haram qarışma ehtimalı ortaya çıxır.

Unutmamaq lazımdır ki, başa gələn hər bir sıxıntı bizi Allah yaxınlaşdırır və imtahanın bir hissəsidir.  Allah Rəsulu (s.ə.s.) bir gün əshabına üzünü tutaraq belə dedi: “Elə günahlar var ki, onların bağışlanması üçün namaz, oruc, həcc və ümrə ibadəti kifayət etmir.” Səhabələr maraqla: “Ey Allahın Rəsulu! Bəs o günahların kəffarəsi nədir? − deyə soruşdular. Rəsulullah (s.ə.s.): “Dolanışıq dərdi üçün çəkilən dərd və kədərlər.” – dedi.[16] Allahı sevib-sevdirmək kimi ülvi dəyərlərə həyatını həsr edən həqiqi mömin qaşılaşdığı çətinliklərə sinə gərməyi bilməli, yön, istiqamət dəyişdirərək əsl amalından ayrılmamalıdır.

Nəticə

İstiqbal əndişəsi düzgün istifadə olunsa, əbədi gələcəyi və sonsuz səadəti qazanmaq üçün əhəmiyyətli sərmayədir. Gözlərin görmədiyi, qulaqların eşitmədiyi, bəşər idrakının fövqündəki sonsuz nemət və mükafatlar istiqbal əndişəsinin düzgün istifadəsi ilə mümkündür. Bu cür qiymətli sərmayəni fani dünya həyatındakı müvəqqəti arzulara yönəltmək onu hədər etməkdir. Mömin məşəqqətlərlə dolu əlli, altmış, yetmiş ilini daha yaxşı yaşamaq qayğısı çəkmək əvəzinə, görünüşdə uzaq, əslində isə çox yaxın olan axirətdəki aqibəti üçün təlaşlanmalıdır. Bunun üçün əlindən gəldiyi qədər xeyir əməllər işləməli və həyatını daha dəyərli etməlidir.

[1] Muminun, 23/97-98.

[2] “Şübhəsiz ki, ruzi verən də, qüvvət sahibi də, yenilməz olan da Allahdır!” (Zariyət, 51/58.)

[3] Ənkəbut, 29/60.

[4] Hud,11/6.

[5] Nəcm, 53/39.

[6] Beyhəqi, Şuabul-iman, XXII, 195.

[7] Buxari, Riqaq, 5; Müslim, Zəkat, 115.

[8] Beyhəqi, Şuabul-iman, VII, 369; Əbu Nuaym, Xilyətül-övliya, I, 76.

[9] Əbu Nuaym, Xilyətül-övliya, I, 76.

[10] Buxari, Riqaq, 4.

[11] Tirmizi, Zühd, 4

[12] Tirmizi, Zöhd, 25; İbn Macə, Zöhd, 3.

[13] Buxari, Riqaq, 3.

[14] Qəzali, Əhyayı-ülumid-din, IV, 458.

[15] Niyyət, məqsəd, səy, çalışma, cəhd.

[16] Təbərani, əl-Mucəmul-əvsat, I, 38.