اَلْإِحْسَانُ أَنْ تَعْبُدَ اللّٰهَ كَأَنَّكَ تَرَاهُ فَإِنْ لَمْ تَكُنْ تَرَاهُ فَإِنَّهُ يَرَاكَ

“İhsan Allaha Onu görürmüş kimi qulluq etməkdir. Sən Onu görməsən də, O, səni görür...”^[1]

İmanın İslamla bütünləşməsi, İslamın ihsan anlayışı ilə yaşanması kamil möminlərin şüarıdır. Möminin imanda ən uca səviyyəyə yüksəlməsi və bu son məqamın tələbini layiqincə yerinə yetirməsi bir ihsandır; “Xeyirdən xeyir doğar” əsasına görə Allah-Təalanın bu səmimi yönəlişə əzəmətinə yaraşan cavabı verməsi isə “Gözün görmədiyi, qulağın eşitmədiyi və bəşərin qəlbinə xatırladılmamış”^[2] mükafatlar fəslindan bambaşqa bir ihsandır. “İhsana da ihsanla cavab verilər” ^[3].

Amma qulun ihsanı iman səviyyəsinə uyğun ixlas, ədəb, ehtiram və xaşyət^[4] şəklində, Allahın ihsanı isə öz əzəmət və sərvəti səviyyəsində və qulunun könlünü inancla bəzəyib ilhamlarla coşdurmaq, gözündən pərdəni qaldırıb varlığın həqiqətinə vaqif etmək, dilini lüzumsuz şeylərdən qoruyub hikmət vermək, hislərini oyadıb təcəlli yamaclarında gəzdirmək şəklində…

Varlığın gizli, qeybi hikmətlərinin göründüyü məqama çatan mömin Onun “kəmiyyət və keyfiyyətdən xali” zatını görər. Bununla belə O (insan): “Gözlər Onu (görüb) dərk edə bilməz”^[5]  həqiqətinə malik Allahın onu görüb bilməsinə inamla, Onu görməyin zövqü və Onun tərəfindən görülməyin məhabəti ilə bihuş olar, itaət, ixlas, xüdu və xüşu boyaları ilə “rüyəti-tammeyi-acilə”^[6]  üçün “rüyəti-naqiseyi-acilə”dən^[7] – bir oruclunun oruclu saatlarda iftar dəqiqələrinin həzzini ruhunda hiss etdiyi kimi – dünya savmi-visalinin^[8] “əyyami-madudə”sində^[9] Dosta qovuşma anlarının dərin həzlərini duyar və bir “həyat” içində min “həyat”ın zövqünü birdən hiss edər.

Bəli, qul o əzəli və əbədi Sultanını görmək, görməyin zövqünü duymaq qədər görülüb bilinməkdən də, yəni Rəbbə qulluqda Rəbb tərəfindən müşahidə olunmaqdan da dərin həzzi duyar və o yolda ən kiçik işi belə əngin bir ibadət nəşəsi ilə edər.

 ^[1]Buxari, İman 37; Müslim, İman  1-7.