İnsan nəfsi və onun xarakterik xüsusiyyətləri

Nəfsdə kibir, qürur, eqoizm, həsəd, haqsızlıq, düşmənçilik və buna bənzər ruhun qol-qanadını qıran şeytani xüsusiyyətlərlə yanaşı, insanı mənəvi olaraq yüksəldən bir çox əxlaqi keyfiyyətlər də mövcuddur.

Nəfs sözünün kəlmə mənası “bir şeyin əsli, əsası, özü” deməkdir. Bu mənalardan əlavə ərəb dilində məcazi olaraq “qan, qardaş, göz, su və cəza” mənaları da var.[1]

Quranda nəfs kəlməsi daha çox insanı insan edən nəbati, heyvani və mənəvi bütün keyfiyyətlərin məcmusu mənasında işlədilmişdir. Eyni zamanda nəfsin yaxşılığa meyl etdiyi kimi, pisliyə də meyl etməsinə diqqət çəkilmişdir.

Yuxarıdakı mənalar aşağıdakı ayələrdə öz əksini tapmışdır:

1. İnsanı ifadə mənasında “Evlərə daxil olduğunuz zaman özünüzü (nəfsinizi) Allah tərəfindən mübarək və çox xoş bir salamla salamlayın.”[2]

2. Can (ruh) mənasında “Allah ölənlərin canını (nəfsini) ölüm anında, ölməyənlərin canını isə onlar yuxuda ikən alır.” ^[3]

3. İnsanın pisliyə meylli olmağını göstərmək üçün “nəfs (insana) pis işlər görməyi əmr edər.”[4] Bu məna daha çox təsəvvüf alimlərinə aiddir.

Nəfsə termin olaraq verilən tərif isə belədir: “Nəfs, şəhvət, qəzəb, kin, nifrət və s. bənzəri duyğuların əsası, mərkəzi, insan bədənində olan haldan-hala düşən və mənəvi olaraq kamilləşə bilən cövhərdir.”[5]

Nəfs və vicdana verilən təriflərdən biri də belədir: “Hər cür şəhvani arzu və istəklər, kin, nifrət, qəzəb, inadkarlıq və s. kimi müəyyən hikmətə görə insana verilən duyğular nəfsi meydana gətirirlər. Qəlb, ruh, xafi, əxfa kimi Rəbbani lətifələr, iradə, idrak, şüur, hiss və duyğular da vicdan mexanizminin əsasını təşkil edir.”[6]

Nəfsin sifətləri

Nəfs – İmam Qəzalinin ifadəsilə – düşdüyü vəziyyətdən asılı olaraq müxtəlif vəsflər alır. Duyğuların əsiri olmayan, onları özünə tabe edən nəfs, nəfsi-mütməinnə adlanır.  

İstəkləri özünə tam ram edə bilməsə də, onlara qarşı mübarizə aparan və düşdüyü vəziyyətə görə özünü qınayan nəfsə isə nəfsi-ləvvamə deyilir. Nəfs, heyvani arzuların və həmin arzuları təhrik edən Şeytanın təsirində qalaraq hər hansı bəd əmələ meyl etdikdə isə nəfsi-əmmarə adlanır.[7]

Quran ayələrində nəfs kəlməsi yuxarıdakı mənalarda işlədilmişdir. Ancaq təsəvvüf alimləri nəfsin bundan başqa mərtəbələrinin də olduğunu deyir. Bunları nəfsi-mütməinnənin növləri də adlandırmaq olar. Bəzilərinə görə təsəvvüfdəki mərtəbələrdən olan seyri-sülukdan sonrakı ən üstün dərəcə mütməinnə zirvəsidir. Bundan sonra raziyyə, mərziyyə, kamilə və ya safiyə məqamları gəlir.[8]

Nəfslə əlaqəli iki xüsusu unutmamalıyıq:

1. Nəfs, özbaşına, nəzarətsiz buraxıldığı təqdirdə sahibini insanlıq mərtəbəsindən endirməyə münasib yaradılmışdır. Ancaq nəfsdəki mənfi təmayülləri xeyirxahlığa və ya yaxşı əməllərə yönləndirmək mümkündür. Buna görə də, nəfs bizim məhv etməyə çalışdığımız düşmən yox, islah etməyə çalışdığımız güc (dost) olmalıdır. Nəfs, ruh və qəlbə qarşı olduğu müddətcə bizə düşmən, ruhla dostlaşdıqda isə insanı kamillik məqamına yüksəldən vasitədir.
2. Nəfs kamillikdə müəyyən səviyyəyə çatdıqdan sonra “artıq bu kifayətdir” demək olmaz. Onun kamilik zirvəsində qalması üçün həmişə düşüncə və əməlin nəzarətdə saxlanması lazımdır. Bunu idmana məşğul olan idmançının bədən quruluşunu qoruyub saxlamaq məqsədilə mütəmadi idman etməsinə bənzətmək olar. Çünki, nəfsin islahı olduqca çətin, pis əməllərə meylliliyi isə həddindən artıq çoxdur.

İmam Qəzali həzrətləri nəfsi ata bənzədərək belə deyir: Nəfs insanı gedəcəyi mənzilə aparan ata bənzəyir. Ata həddindən artıq yem verilsə, at sahibinin əmrinə tabe olmaq istəməz və baş götürüb istədiyi yerə qaçar. Beləcə sahibi gedəcəyi mənzilə çata bilməz. Lakin ata miqdarında yem verilsə, at sahibinin əmrinə ram olar və onu gedəcəyi mənzilə aparıb çatdırar.

Nəfsin bəzi fitri xüsusiyyətləri

Böyük İslam alimilərindən biri, kamil iman sahibi olmaq üçün insanın acizliyi və zəifliyini dərk etməsilə yanaşı, həm də şəfqətlə hərəkət etməli olduğunu, aləmə hikmət nəzərilə baxmağının lüzmunu vurğulayır. Əməldə istiqamət və doğruluğu qoruyub saxlamaq üçün fərzlərdən ədəblərə qədər Rəsulullahın (s.ə.s) həyatını özümüzə düstur etməli, bunu vərdiş halına gətirməliyik. Bunlarla yanaşı insanın gözəl əxlaqı qazanmasına kömək edən nəfsə müəyyən vasitələrlə təsir etmək də lazımdır. İnsandakı pis əxlaqın formalaşmasının birinci səbəbi insanın özündən (varlığının mahiyyətindən) bixəbər olması, sahib olduğu nemətlərin fərqində olmamasıdır. İkinci səbəb isə, nəfsə müəyyən hikmətlərə görə verilən mənfi hisslərin dinin nəzarətindən kənarda qalması və beləcə nəfs sahibinin xeyirdən uzaqlaşmasıdır.[9]

Nəfs tərbiyəsindən əvvəl qəlbdə imanın inkişafına və əməllərin Sünnəyə uyğunluğuna bu qədər əhəmiyyət verilməsi, bizə gözəl əxlaqın ancaq qəlb, bədən və nəfsi bütövlükdə dəyərləndirməklə mümkün olduğunu göstərir.

Nəfsdə birib-tükənmək bilməyən ehtiras, kin, inadkarlıq, həsəd və paxıllıq kimi müxtəlif fitri xüsusiyyətlər mövcuddur. Ancaq biz nəfsin xudbinliyindən qaynaqlanan dörd mənfi xüsusiyyətindən bəhs etməyə çalışacağıq:

1. Nəfs, qüsur və xətaları əsla özünə yaraşdırmaz və qəbul etmək istəməz.

Nəfs, xarakterik olaraq özünü həddinən artıq sevər və mədh edər. Nəfsdəki özünü bəyənmə hissinin qarşısı alınmadığı təqdirdə, o, özünü pak və xətasız görməyə başlayar. Hətta elə həddə gəlib çatar ki, – sanki Fironlaşaraq – özünü Məbud (ibadət edilməyə layiq) kimi mədh edər, üstəlik bütün nöqsanlardan, xətalardan uzaq tutmağa çalışar. Bəli, mənəvi olaraq kamilləşməyə, tərəqqiyə mey etməyən nəfs, qüsurlarının deyilməsindən nifrət edər, əsla xətalarını eşitmək və qəbul etmək istəməz. Özünü vəkil kimi müdafiə edər. Nəfsin bu vəziyyətə düşməsində şeytana uymasının, onun sözünü dinləməsinin də təsiri böyükdür. Şeytana qulaq verən nəfs isə, əsla öz xətalarını görmək istəməz, görsə də bir çox bəhanələr gətirərək qəbul etməz.[10]

Nəfsi düçar olduğu bu xəstəlikdən qurtarmaq üçün, onu, özünü təmizə çıxaracaq düşüncələrdən uzaqlaşdırmağa çalışmalıyıq. Belə davranmaq Quran əxlaqıdır. Necə ki, Quran “Özünüzü (nəfsinizi) təmizə çıxartmayın!”[11] buyuraraq bizi diqqətli olmağa səsləyir.

Allahın əmanət olaraq verdiyi maddi-mənəvi duyğulardan öz mənfəətləri naminə sui-istifadə edən nəfsə[12] qarşı, möminlər ayədə buyrulduğu kimi davranarlar. Əsla nəfslərini müdafiə etməyə çalışmaz, əksinə istiğfar edərlər.[13]

1. Nəfs ölümü və üzərinə düşən öhdəlikləri xatırlamaq istəməz və buna görə də onları asanlıqla unudar. Maaş, tərif, təşəkkür, hədiyyə və s. kimi maddi məsələlərdə mənəm-mənəmlik edərək ən öndə olmaq istər. Məsələn, nəfs hər canlı üçün qaçınılmaz olan ölümü unudar. Buna səbəb isə, “dünya həyatının aldatdığı şəxslər…”[14] ayəsindəki dünyəvi meyllərdir. Şiddətli dünyəvi ehtirasların əsiri olan nəfs, tədricən ölümü və nə üçün yaradıldığını unutmağa başlayar.

Dünya ləzzətlərini varlığının qayəsi halına gətirən nəfsin axirəti gözləməyə səbri çatmaz. Yəni, yalnız dünya həyatını düşünən, bu həyata bağlanan nəfs, bundan daha gözəl və əbədi həyatın varlığı haqqında düşünmək istəməz.

Ola bilər ki, nəfs bəzən ölümü xatırlayar, amma özünün öləcəyini düşünmək istəməz. Başqalarının öləcəyi haqqında dəfələrlə fikirləşsə də, özününü öləcəyini əsla ağlına gətirməz və sanki bunu unutmuş kimi davranar. Nəfsi belə rəftara vadar edən nədir? Qəflətə düçar olan nəfs, ölümlə dünyadakı bütün zövqlərin bitəcəyindən, sona çatacağından qorxar. Amma unudar ki, imanın bəhrəsi olan − əsl xoşbəxt olacağı, dərddən-qəmdən uzaq yaşayacağı günlər – həqiqi həyat ölümdən sonra başlayır.

Tərbiyə olunmayan nəfs, bundan əlavə tənbəlliyə meyl edər və çətinliklərlə qarşılaşmaq istəməz. Nəticədə üzərinə düşən mükələfiyyətləri unutmağa meyl edər. Digər mənfi xüsusiyyətlər kimi, tənbəllik də Şeytanın nəfsə təsir vasitələrindən biridir. İslam alimlərindən biri də namaz qılmayanlardan bəhs edərkən nəfsin tənbəllik qulağı vasitəsilə Şeytandan nəsə öyrənməyə daim hazır olduğunu qeyd edir. Nəfs cəhalətdən hazırlanmış tənbəllik döşəyində uzandığına görə namaz kimi gözəl ibadəti tərk edir.[15]

Nəfsi bu vəziyyətdən qurtarmağın yolu, onu nələri xatırlayıb və nələri unudacağını biləcək səviyyəyə çatdırmaqla mümkündür. Həşr surəsində belə buyrulur “Allahı unudan, buna görə də (Allahın) onları özlərinə unutdurduğu kəslər kimi olmayın!”[16]

Ayədən öyrənirik ki, əsl insan kimi yaşamağımız Allahla olan münasibətimizə bağlıdır. Bu, yarpaq və ya meyvənin ağacda olduğu müddətcə rəngini, canlılığını qorduğu, yerə düşdüyü andan etibarən özünəxas keyfiyyətlərini itirməsinə bənzəyir. İnsan da Allahla olan münasibətini qopardığı andan etibarən zahiri görünüş olaraq insan surətində qalsa da, mənəvi dünyası tədricən təravətini itirməyə sonra da çürüməyə məhkum olur. 

Ayədəki “(Allahın) onları özlərinə unutdurduğu” ifadəsini belə anlamalıyıq; Qəfləti (çürüməyi) istəyən insandır, onun insanın daxilində gerçəkləşdirən (yaradan) isə Allahdır.

1. Nəfs yaxşılıq və uğurları həmişə özünün qazandığını düşünər.

Nəfs etdiyi yaxşılıqların, qazandığı uğurların əsl sahibinin özü olduğunu, onları özünün əldə etdiyini düşünər. Bunun nəticəsi isə qürur, təkəbbür və lovğalıq kimi özünü büruzə verər. Bununla yanaşı nəfs pis işlərdə, qazana bilmədiyi uğurlarda özünü əsla günahkar görməz, daim başqalarını günahlandırar. Ətrafındakı insanlarda qüsur axtarmağa, onların doğru olmadıqlarını isbat etməyə çalışar.

Nəfsi “hər şeyi özündən bilmək” xəstəliyindən qurtarmaq, fəzilətlərin həqiqi mənbəyini ona öyrətməklə mümkündür. Yəni, nəfsə gözəllik və uğurların ona Allah tərəfindən bəxş edildiyini izah etmək lazımdır. Bəli, insanın etdiyi maddi-mənəvi bütün yaxşılıqlar, əldə etdiyi nailiyyətlərin hamısı, Allahın ona verdiyi istedad və qabiliyyət sayəsindədir. Əgər Allah insana həmin qabiliyyətləri verməsəydi əldə etdiyi uğurları qazana bilərdimi?  Bu həqiqəti anlayan nəfs, verilən nemətlərlə lovğalanmaq əvəzinə onları verənə təşəkkür (şükür) edər.

Quran bizə Rəsulullahın (s.ə.s) timsalında belə səslənir:

“Sənə gələn yaxşılıq Allahdandır, sənin başına gələn pislik isə sənin özündəndir.”[17]

Bu ayə ilə nəfsimizə qarşı necə rəftar edəcəyimiz bildirilir ki, bu da yaxşılıqları Allahdan, pislikləri isə özümüzdən bilməliyimizdir.

4. Nəfs özünü azad, sərbəst və müstəqil varlıq hesab edər.

Bəlkə də nəfsin ən çox aldandığı düşüncə elə budur. Nəfs özünü heç kimdən asılı olmayan müstəqil varlıq kimi görər.

Özünün müstəqil olduğunu düşünən nəfs iki  yönlüdür: inkar edən (kafir) nəfs və qafil nəfs.

Kafir nəfs varlığını (haşa!) Allah kimi özlüyündən zənn edər. Buna görə də özündən güclü Varlığı, Onun özünü hesaba çəkəcəyini əsla qəbul etmək istəməz. Bundan narahat olar. Hesabsız yaşamaq istəyən belə münkir nəfsə, haqq-hesab (axirət) gününə inanmaq mənasız görünər. Və öz-özünə dodaqaltı “əl, ayaq, göz, dil və s. mənimdir. Bunları necə istəyirəm elə də işlədərəm. Bundan kimə nə var?” tərzindəki ifadələrlə söylənər. 

Qafil nəfs isə, münkir nəfs kimi olmasa da tədricən yaradanının Allah olduğunu unutmağa və Onun bəndəsi deyilmiş kimi davranmağa başlayar.

Nəfsi belə yanlış fikirlərdən qorumaq, onu, varlığı və özü ilə əlaqəli xüsusların Allahın təcəllilərinin aynası olduğu həqiqətinə inandırmaqla mümkündür.

Güzgü və ya aynada əmələ gələn görüntü günəşin varlığı və işığı sayəsindədir. Günəşin işığı kəsilən kimi görüntü də itir. Təşbeh xətalı deyilsə, bu aləmdəki bütün varlıqlar da Allahdan gələn təcəllilərlə varlığını davam etdirirlər. Bəli, özünə baxan yönüylə bütün varlıqlar “heç” hökmündədir. Heç nə Onun inayəti olmadan varlığını davam etdirə və yox olmaqdan qurtula bilməz.

Bu həqiqəti bizə xatırladan Quran ayələrindən biri belədir: “Allahdan başqa hər şey məhvə məhkumdur…”[18]

Ayədəki “vəch” kəlməsinin razılıq mənası da var. Buna görə də deyə bilərik ki, ancaq Allah üçün, Onun razılığını qazanmaq naminə edilən əməllər yoxluğa məhkum olmaz.[19]

Nəticə

Nəfs kəlməsi Quranda insanın zatı (özü, öz nəfəsi, öz varlığı) mənasında işlədilir. Bununla yanaşı ayələrdə nəfs kəlməsilə ruh nəzərdə tutulur.

Dini terminologiyada isə nəfs insan xarakterinin  pisliyə meylli olan yönünü ifadə edir. Nəfs şəhvət, inadkarlıq, qəzəb kimi hisslərlə bir mexanizm kimi fəaliyyətini davam etdirir.

Nəfs müxtəlif vəziyyətlərə düşəcək səviyyədə yaradılıb. Özbaşına buraxıldığı təqdirdə sahibini doğru yoldan uzaqlaşdırar və onun kamilləşməsinə mane olar.

İnsanda potensial olaraq mövcud olan nəfs mexanizmini insan müsbət istiqamətdə istifadə edərsə ülviləşərək mələklərdən daha üstün ola bilər. Ancaq onun islahı etməyə çalışmaz, başıboş buraxarsa insanı heyvandan da aşağı mərtəbəyə düşürər.

 

Prof. Dr. Yener Öztürk

Yeni Ümit dərgisi 100-cü sayı, 2013.