İsar nədir?

İsar başqasını özündən üstün tutmaq, ehtiyac içində ola-ola başqasına kömək etmək deməkdir. Termin olaraq isə, insanın ehtiyacı olduğu halda sırf Allah rizası üçün başqalarının ehtiyacını qarşılaması, fədakarlıq etməsi və əliaçıqlıq göstərməsi, səxavətli, comərd olmasıdır. Qərb ölkələrində təxminən eyni mənada altruizm[1] sözündən istifadə olunur.

Təsəvvüfdə isar başqalarının yaxşılıqlarına sevinərək şəxsi mənfəətlərini unutmaq, yaşamağın zövqünü dadmaq əvəzinə yaşatmağın həzzini duymaq mənasındadır. Bundan əlavə təsəvvüfdə sevgiyə də isar deyilmişdir. Çünki sevginin ən yüksək dərəcəsi sevgili üçün canından keçməyə hazır olmaqdır. Uhud döyüşündə Rəsulullahı qorumaq üçün Əbu Talhanın özünü sipər etməsi can ilə isara nümunədir.[2]

İsar bir mənada Allahın insana lütf etdiyi dünyəvi zövqləri başqalarına çatdırmağı arzulamaq, bunun üçün əlindən gələni əsirgəməməkdir.

İsarın dərəcələri

İsarın mənəvi, nəfsi, fiziki, maddi, fərdi və ictimai dərəcələri var. İsar edən insanın əsas məqsədi Allahın rizasını qazanmaq olmalıdır.

İnsanın öz zəruri ehtiyaclarını nəzərə alaraq möhtacları yedirib-içirməsi, geydirməsi isarın birinci dərəcəsidir. Ancaq bütün vaxtını bu işə sərf edib Allaha ibadəti yaddan çıxarmaq olmaz. “İsar edirəm” düşüncəsi ilə bütün vaxtı bir işə sərf etmək fərqinə varmadan şeytana kömək etməkdir.

Möminin Allah rizasını qazanmaq üçün istənilən şəraitdə başqalarını özündən üstün tutması, onlara dəyər verməsi isarın ikinci dərəcəsidir.

Müsəlmanın kiməsə etdiyi yaxşılıq və xeyirxahlığı özünə aid etməməsi, hər şeyin Allaha adi olduğunu düşünməsi isarın üçüncü dərəcəsidir. Çünki isar etdirən, insana həmin istəyi və gücü verən Allahdır. Bu, peyğəmbərlərin dərəcəsidir. Bundan üstün dərəcə rəsulların, sonra ülul-əzm peyğəmbərlərindir. İsarın ən yüksək dərəcəsi Rəsulullahındır (s.ə.s.).

Əxlaqla əlaqəli əsərlərdə comərdliyin səxavət, cud və isar adlı dərəcələrindən bəhs olunur. İnsanın əlindəki var-dövlətin yarısını başqasına verməsi səxavət, çoxunu verməsi cud, hamısını verməsi isə isar adlanır.[3]

İslam alimlərindən Qəzaliyə görə, comərdlik Allahın əxlaqi sifətlərindən biridir. Comərdliyin ən yüksək dərəcəsi isə isardır. İsar həm də Allah Rəsulunun əxlaqının bir hissəsidir. İsar ancaq Allah rizasını qazanmaq məqsədilə edilməlidir. Etdiyi yaxşılığın əvəzini gözləyən insana comərd demək olmaz.[4]

Quranda isar

Quranda isar sözü lüğəvi mənada dörd ayədə[5], termin mənasında isə bir ayədə işlənir.[6]

Quranda Rəsulullah və səhabələrin isar düşüncəsi bizə nümunə göstərilir:

“Onlar öz iştahaları çəkdiyi halda (Allah rizasını qazanmaq uğrunda) yeməyi yoxsula, yetimə və əsirə yedirərlər.

 (Və sonra da yedirtdikləri kimsələrə belə deyərlər:) “Biz sizi ancaq Allah rizasından ötrü yedirdirik. Biz sizdən (bu ehsan müqabilində) nə bir mükafat, nə də bir təşəkkür istəyirik.

Həqiqətən, biz Rəbbimizdən, çox sərt (müdhiş), çətin gündən (üzlərin dəhşətdən eybəcər kökə düşəcəyi, çöhrələrin tutulub qaralacağı qiyamət günündən) qorxuruq!”

Allah da onları o günün şərindən qoruyacaq, onlara gözəllik və sevinc bəxş edəcəkdir.”[7]

Başqa bir ayədə isə isarın sadəcə bolluqda yox, qıtlıqda da yerinə yetirildiyi, qəzəbi udmaq və başqalarının səhvlərini bağışlamaqla əlaqəli olduğu bildirilir:

“O müttəqilər ki, bolluqda da, qıtlıqda da (mallarını yoxsullara) xərcləyər, qəzəblərini udar, insanların günahlarından keçərlər. Allah yaxşılıq edənləri sevər”.[8]

Məkkə mühacirlərinə qucaq açan ənsarın həyatında isarın misilsiz nümunələrinə rast gəlirik. Quranda bu haqda belə buyurulur:

“Onlardan (mühacirlərdən) əvvəl (Mədinədə) yurd salmış və (Muhəmməd əleyhissəlama qəlbən) iman gətirirmiş kimsələr (ənsar) öz yanlarına (şəhərlərinə) mühacirət edənləri sevər, onlara verilən qənimətə görə ürəklərində həsəd (qəzəb) duymaz, özləri ehtiyac içində olsalar belə, onları özlərindən üstün tutarlar. (Allah tərəfindən) nəfsinin xəsisliyindən (tamahından) qorunub saxlanılan kimsələr – məhz onlar nicat tapıb səadətə (Cənnətə) qovuşanlardır!”[9]

Bəli, səhabələr fani ləzzətlərdən arınmış, isar düşüncəsi ilə hərəkət etməyi fəzilət saymış, insanları ürəkdən sevmiş, maddi fədakarlığı və yardımsevərliyi özlərinə şərəf bilmişlər. Öz ehtiyacları dura-dura qardaşlarını düşünmüşlər. Onların bu düşüncəsi Allaha olan güclü imanlarından qaynaqlanırdı.

Dünyanı axirətdən üstün tutanların aqibəti Quranda belə bəyan edilmişdir:

“Kim (dünyada) azğınlıq etmişsə, dünyanı (axirətdən) üstün tutmuşsa, şübhəsiz ki, onun məskəni Cəhənnəmdir!Amma kim (qiyamət günü) Rəbbinin hüzurunda durmaqdan qorxmuş və nəfsinə istəyini (şəhvəti) qadağan etmişsə, həqiqətən, onun yurdu Cənnətdir!”[10]

“O (özü zəkat vermir, acizə, kimsəsizə kömək etmir, xalqda da) yoxsulu yedirtməyə rəğbət oyatmırdı. Bu gün bax burda onun yaxın bir dostu yoxdur. İrindən başqa bir yeməyi də yoxdur. Onu ancaq günahkarlar yeyər!”[11]

Hədislərdə isar

Cahiliyyə toplumu ancaq və ancaq öz mənfəət və xeyrini düşünürdü. Möhtac insanlara əl tutmaq, yardım etmək, dar gündə dada yetmək onlara tamam yad işlər idi. Başqasını özündən üstün tutmaq, ehtiyac içində ola-ola kömək etmək kimi fəzilətlərin adını da eşitməmişdilər. Ancaq Allah Rəsulunun risaləti onlara bir çox çirkin xüsusiyyət kimi, xəsisliyi də tərgitdirdi, onların ruhunu səxavət və isar hissi ilə cilaladı.

Əbu Səid əl-Xudri (r.a) nəql edir: “Ənsarın bəziləri Allah Rəsulundan (s.ə.s) bir şey istədi. O da verdi. Sonra yenə istədilər. Rəsulullah nəyi vardısa, verdi. Nəhayət, verməyə bir şey qalmadığını görüb:

– Əlimdə xeyirli bir şey olsaydı, onları sizdən əsla gizlətməzdim (sizə paylayardım). Kim nəsə istəməkdən çəkinərsə (ar edərsə), Allah da onu gözütox edər. Kim səbir etmək əzmində olarsa, Allah ona səbir bəxş edər. Heç kimə səbirdən xeyirli və böyük bir nemət verilməmişdir”.[12]

Rəsulullah ona gətirilən hədiyyələri ehtiyacı olsa da başqasına hədiyyə edərdi. Bir gün Rəsulullaha qara rəngli, zolaqlı əba hədiyyə gətirmişdilər. Rəsulullah yanındakılara həmin əbanı kimə layiq gördüklərini soruşdu. Səhabələr cavab vermədi. Rəsulullah belə dedi: “Ümmü Xalidi çağırın gəlsin”. Ümmü Xalid Rəsulullahın hüzuruna gəldi. Rəsulullah əbanı onun çiyninə atıb: “Əynində köhnəlsin və təzəsini alasan” deyə iki dəfə dua elədi. Əbanın üzərindəki zolaqlara baxaraq gözəl olduğunu bildirmək üçün, “sənahu, sənahu ey Ümmü Xalid”, – dedi. Bu söz həbəş dilində gözəl deməkdir.[13]

Bir qadın Rəsulullaha (s.ə.s.) bir dəst üst paltarı hədiyyə edib: “Bunu sizin üçün öz əllərimlə toxudum!” – dedi. Belə bir paltara ehtiyacı olan Peyğəmbərimiz (s.ə.s) onu qəbul etdi və vücuduna izar (fitə) şəklində sarıyıb bizim yanımıza çıxdı. Bu vaxt bir nəfər Rəsulullaha: “Nə qədər də yaraşıqlıdır. Onu mənə verərsən?” – dedi. Allah Rəsulu: “Olar” – buyurdu. Bizimlə bir az oturandan sonra evə getdi və həmin libası qatlayıb istəyən adama göndərdi. Məclisdə olanlar həmin şəxsə dedilər: “Yaxşı iş görmədin. Peyğəmbərimizin həmin paltara ehtiyacı vardı, amma sən durub onu istədin. Həm də bilirsən ki, o, heç kəsi boş qaytarmaz”. Həmin adamın bu etiraz və tənbehlərə cavabı belə oldu: “Vallah, mən o paltarı geyinmək üçün istəmədim. Onu (sırf Allah Rəsulunun bədəninə toxunduğu üçün həyatda əmanət, qəbirdə vəsiyyət olaraq) özümə kəfən eləmək üçün istəmişəm”. Hədisi rəvayət edən səhabə Səhl ibn Sad deyir: “Elə o paltar da həmin adamın kəfəni oldu”.[14]

Allah Rəsulu evindəki ərzağı başqalarına verməyi də xoşlayardı.

Həzrət Aişə nəzir qurbanı kəsdirmişdi. Kürək sümüyündən başqa, bütün ətini paylamışdı. Rəsulullah (s.ə.s.) ondan: “Ey Aişə, qurbanı nə etdin?” – deyə soruşdu. “Hamısını başqalarına payladım, bizə ancaq kürək sümüyü qaldı,” – deyə cavab verdi. “Əksinə, ey Aişə, o kürək sümüyündən başqa bütün qurban bizə qaldı,”^[15] – deyə Peyğəmbərimiz buyurdu. Yəni axirətdə yediklərimiz yox, başqalarına yedirdiyimiz bizə qalacaq.

Səhabələrin isarı

Həzrət Əbu Hüreyrə nəql edir:

Bir gün Peyğəmbərimizin hüzuruna bir nəfər gəldi. Allah Rəsuluna yaxınlaşıb: “Ya Rəsulullah! Neçə gündür, yeməyə bir şey tapmıram. Bir şey yemədən dalbadal oruc tutmağa niyyət etdim”, – dedi. Allah Rəsulu ətrafına göz gəzdirdi. Lakin onu evinə aparıb qonaq edəcək səhabə görə bilmədi. Bir qədər sonra Allah Rəsulunu çox sevən Əbu Talha ayağa qalxıb: “Ya Rəsulallah, onu qonaq eləmək istəyirəm,” – dedi və evinə apardı.

Ehtimal ki, o gün həyat yoldaşı Ümmü Süleym bir kasalıq şorba bişirmişdi. Və onu uşaqlarına verəcəkdi.. Qonaq evə gəlincə ər-arvad danışdılar: “Bu gecə şorbanı Allah Rəsulunun qonağına yedirək. Biz bu gün də ac oruc tuta bilərik. Uşaqları birtəhər yatırdaq, səhər onlara bir çarə taparıq.”

Yeməyi süfrəyə qoyar-qoymaz qadın “səhvən” şamı söndürdü və ev sahibi qaşığını boş aparıb-gətirdi. Çünki şorba bir adama ancaq çatardı. Beləcə qonaq qarnını doyurdu. Dedikləri kimi də elədilər. Beləliklə, səhər oldu və sübh namazında Allah Rəsulunun arxasında yerlərini aldılar. Allah Rəsulu (s.ə.s.) namazı qıldırıb əshabına tərəf çevrildi, Əbu Talha və qonağını gözləri ilə axtarıb tapdı və soruşdu: “Bu gecə nə etdiniz ki, haqqınızda: “Özləri ehtiyac içində ola-ola başqalarını özlərindən üstün tutarlar” ayəsi nazil oldu.^[16]

Xansa adlı bir qadın cahiliyyə dövründə qardaşının ölümünə kədərli mərsiyələr yazmışdı. Ancaq Quranı tanıyar-tanımaz birdən-birə dəyişdi. Onun dörd oğlu Qadisiyyə döyüşündə dalbadal şəhid oldu. Ancaq o, bir ana kimi inləmədi, iztirabdan qıvrılmadı, Haqqın yazısına ürəkdən təslim olaraq bu sözləri dedi:

“Allahım, Sənə şükürlər olsun. Verdiyin dörd oğulu sağ ikən Sənə hədiyyə göndərməyi mənə bəxş etdin!”^[17]

Can ilə isar

Can ilə isar Allah rizasını qazanmaq üçün vətən, ailə, din, namus uğrunda candan keçməyə hazır olmaqdır. Hədisdə bildirilir ki, vətən üçün canından keçən şəhid Allahın lütflərini görəndən sonra yenidən dirilib şəhid olmaq istəyər.[18]

Quranda Fironun zülmü qarşısında Allaha olan sevgi və imanlarını dünya həyatı ilə dəyişməyən sehrbazlardan bəhs olunur.

“(Sehrbazlar) dedilər: “Biz heç vaxt səni bizə gələn bu açıq möcüzələrdən və bizi yaradandan üstün tutmayacağıq. İndi nə hökm edəcəksənsə, et. Sən ancaq bu dünyada hökm edə bilərsən!

Biz, həqiqətən, Rəbbimizə iman gətirdik ki, O, bizi günahlarımıza və sənin bizi məcbur etdiyin sehrə (sehrlə məşğul olmağımıza) görə bağışlasın. Allah (sən Firondan) daha xeyirli və (Onun günahkarlara verəcəyi əzab) daha baqidir!”[19]

Yərmuk döyüşündə Haris ibn Hişam, İkrimə ibn Əbu Cəhl, Əyyaş ibn Əbu Rabia (r. anhum) ağır yaralanmışdı. Onların özlərinə verilən suyu içməyib bir-birinə göndərmələri, axırda heç birinin bir damla su içmədən şəhid olmaları isara gözəl nümunədir.[20]

Məqam və vəzifədə isar

İsar təkcə yemək-içmək, geymək kimi məsələrlərdə fədakarlıq etməkdən ibarət deyildir. Müəyyən bir məqam, mənsəb və vəzifəyə gəlmək üçün qardaşını öz nəfsindən üstün tutmaq da isar sayılır. Bu məsələdə Həzrət Ömər ən gözəl nümunədir. Rəsulullah (s.ə.s.) dünyasını dəyişəndən sonra müsəlmanların birliyi pozulmasın deyə səhabələr bir rəhbər seçmək üçün toplanmışdı. Həzrət Əbu Bəkir Həzrət Ömərin fəzilətindən bəhs edərək ona beyət etmək istədiyini və xiləfəliyə onun layiq olduğunu söylədi. Ancaq Həzrət Ömər dərhal Əbu Bəkirin əlini tutdu və “Allah Rəsulundan sonra başa keçməyə layiq bir nəfər varsa, o, Əbu Bəkirdir” deyərək ona beyət etdi.[21]

Bu cür düşünən insanlar yaşamağa yox, yaşatmağa üstünlük verənlərdir. Belə bir insan Həzrəti Əbu Bəkir kimi “Bədənimi elə böyüt ki, cəhənnəmi doldurum və başqa heç kim oraya girməsin!” deyə bilər. Bu cür düşünən İslam alimlərindən biri isə öz fikirlərini belə dilə gətirir:“Səksən illik ömrümdə heç bir dünya zövqü dadmamışam. Bütün ömrüm müharibə meydanlarında, əsarət zindanlarında, yaxud həbsxana və  məhkəmələrdə keçib. Çəkmədiyim cəfa, görmədiyim əziyyət qalmayıb. Gözümdə nə Cənnət sevdası, nə də Cəhənnəm qorxusu var. Millətimin imanını salamat görsəm, Cəhənnəmin alovları içində yanmağa razıyam!”

Bəli, bu fədakarlığı anlamaq üçün bu günün əzabları ilə yanaşı, gələcəyin əzablarını da iliklərə qədər hiss etmək və qəlbən bu odda yanmaq gərək. Bu isə insanın bütün bəşəriyyətə qucaq açan əngin bir vicdana sahib olmasından asılıdır. Buna ümumbəşəri vicdan da demək olar. Belə bir vicdana malik insanlar başqalarının dərdinə də, sevincinə də şərik olar. Belə ki, dünyanın uzaq bir yeri alova bürünsə, bu od onları da yandırar. Çünki onlar bu alovun ağrısını vicdanlarında duyarlar.

İnsanın hər şeyi başqalarına verib özünün çətin vəziyyətdə qalması caizdir?

Bu haqda müxtəlif fikirlər var. Əksər alimlərin fikrincə, çətinliklərə dözə bilənlər isar edə bilərlər. Dözə bilməyəcək və ya başqalarından kömək istəyəcəklərsə, mallarının hamısını verməsələr daha yaxşıdır. Necə ki, Rəsulullah əlindəki bütün imkanları başqalarına verib, özü kiməsə möhtac olan insanı qınamışdır.[22] Başqa bir hədisdə isə müsəlmanın malının üçdə birindən artığını vəsiyyət etməsi qadağan edilmişdir.[23] Bütün bunlara əsaslanaraq deyə bilərik ki, bir müsəlmanın bütün var-dövlətini isar edib ailə fərdlərini çətin vəziyyətdə qoyması doğru deyildir.

Nəticə

İsar insanın öz ixtiyarı ilə varlığa rəğmən yoxluğu, zöhdü və kasıblığı seçməsidir. Rəsulullahın ömrünün sonuna yaxın gəlirlərinin artdığı, buna baxmayaraq həyat tərzini dəyişmədiyi, üç gün ard-arda doyunca buğda çörəyi yemədiyi bildirilir. O bütün həyatı boyu isar düşüncəsi ilə yaşamış, əlinə keçən malları başqalarını yaşatmaq üçün sərf etmişdir.

Bu gün dünyada cərəyan edən ixtilafların, insanların bir-birini qəbul etməməsinin kökündə isar ruhunun ölümü dayanır. Bu ruhun ölməyinə səbəb qəlbə aid mənəvi dəyərlərin pozulmasıdır. Çünki qəlb fəsada uğrayanda bütün insani dəyərlər silinib gedir. Buna görə də insan qəlbini tozdan, kirdən təmizləməli, hər gün bir neçə dəfə onu gözdən keçirməlidir. Bu məsələdə çox diqqətli olmalı və çoxlu dua etməlidir. Hətta qəlbdə çirkin izlər qoyan xoşagəlməz xəyal və düşüncələrdən belə uzaq durmalıdır.

İnsanın səxavətli, əliaçıq, comərd olması yüksək əxlaqi fəzilətdir. Allah istədiyi bəndəsinə bu fəziləti bəxş edər. Həmin şəxs də Allahın ona lütf etdiyi bu gözəl hissi həm özü yaşayar, həm də başqalarına yaşadar. Yəni isar əslində yaşatma düşüncəsidir. Rəsulullah da bizə bunu öyrətmişdir.

[1]Başqalarına təmənnasız xidmət göstərmək, onların xoşbəxtliyi naminə öz şəxsi mənafeyini qurban vermək

[2]Əhməd ibn Hənbəl, Müsnəd, III, 265, 286.

[3]Quşeyri, II, 502.

[4]Qəzali, Əhya, III, 260.

[5]Yusuf 12/91; Taha 20/72; Naziat 79/38; Əla 87/16.

[6]Həşr 59/9.

[7]İnsan 76/8-11.

[8]Ali İmran 3/134

[9]Həşr 59/9.

[10]Naziat 79/37-41

[11]Haqqa 69/36.

[12]Buxari, Zəkat 50, Riqaq 20; Müslim, Zəkat 124.

[13]Buxari, Cihad 188; Libas 22-32; Ədəb 17; Əhməd ibn Hənbəl, Müsnəd, VI, 365.

[14]Buxari, Cənaiz 28, Libas 18, Ədəb 39.

^[15]Tirmizi, Qiyamə, 33.

^[16]Həşr 59/9. Buxari, Təfsir, (59) 6; Müslim, Əşribə, 172-173.

^[17]İbn Əsir, “Üsdül-ğabə”, 7/88-90; İbn Həcər, “əl-İsabə”, 4/287-288.

[18]Buxari, Cihad, 21.

[19]Taha, 20/72-73

[20]Hakim, “Müstədrək”, III, 242.

[21]Bax: Buxari, Fəzailul-əshab, 5, Cənaiz, 3, Məğazi, 83; Nəsai, Cənaiz, 11; İbn Macə, Cənaiz, 65.

[22]Darimi, Zəkat, 25.

[23]Buxari, Vəsaya, 3; Tirmizi, Vəsaya, 1.