Allah rizası üçün görülən işlərdə, xüsusən təbliğdə nələrə diqqət etmək lazımdır?

İnsanın yaradılış qayəsi Allaha qulluq etməkdir. İnandım deyən möminin həyatının mərkəzində bu amal dayanmalıdır. Hiss və düşüncələri, hərəkət və davranışlarını bu qayəyə uyğunlaşdırmalıdır. Həmçinin insanlarla münasibətdə və dini təbliğ edərkən dinin əmr və tövsiyələrinə uyğun davranmağa, etdiklərini şəri dəlillərə əsaslandırmağa çalışmalıdır. Bu istiqamətdə atdığı addımlar, göstərdiyi cəhdlər möminə savab qazandırar.

Çünki bir müsəlman dinin əsaslarına gündəlik əməl etməyə çalışarsa, onun gün ərzində gördüyü digər işlər də ibadət yerinə keçər.

Həyatın İslama uyğunluğunu müəyyənləşdirmək üçün başda Quran və Sünnə əsas alınmalıdır. Bununla yanaşı dini-elmi metodologiyaya əsasən icma, qiyas, istehsan, məsləhət və adət-ənənə kimi şəri dəlillərə müraciət etmək lazımdır. Əsri-səadətdən bu yana alimlər qarşılaşdıqları problemləri sadalanan prinsiplərə müraciət edərək həll etmiş və hüquqi boşluqları bunlarla doldurmuşlar. İndiki dövrdə də dini elmlərdə püxtələşmiş şəxslər Quran və Sünnədən məhz həmin metodologiyanı izləyərək mövcud problemlərə müxtəlif həll yolları təklif edə bilərlər.

Qarşılaşılan problemin həlli istiqamətində ictihad edib yeni hökm vermədən öncə keçmiş dövrdəki alimlərin ictihadlarına baxmaq və həlli orada axtarmaq lazımdır. Çünki onlar əsas mənbələrlə yanaşı, ictihad edərək sistematik şəkildə öz dövrlərində ehtiyac olan bütün boşluqları doldurmuş, heç bir boşluq buraxmamışlar. Buna görə onların ictihadları bizim müraciət edəcəyimiz əsas mənbələrdən biridir. Əgər axtarılan məsələnin həlli bu qaynaqlarda tapılmasa, onda işin əhli olan insanlar yuxarıdakı hökm çıxarma üsullarına müraciət edərək yeni ictihadlar irəli sürə bilərlər.

Qarşılaşılan məsələlərin, düşünülən hədəflərin dini əsaslara uyğunluğu əsas şərtdir. Danılmaz həqiqətdir ki, cəmiyyət sürətli inkişaf edir. Şərtlər və ehtiyaclar keçmiş dövrlərə nəzərən ciddi şəkildə dəyişir. Bəzən dini mənbələrdə üzləşdiyimiz məsələ haqda məlumat tapmırıq. Belə olan təqdirdə, çalışmalıyıq ki görülən (görüləcək) işlər dinin prinsiplərinə zidd olmasın.

Məlumdur ki, dində əmr və qadağan edilməyən əməllər mübah sayılır və bu sahə olduqca genişdir. Quran və Sünnədə müəyyən əməllərin mübah olduğu bildirilir. Ancaq bununla yanaşı haqqında hər hansı nəss (ayə və ya hədis) olmayan əməllər də mübah sayılır. “Əşyada əsas olan mübahlıqdır” prinsipi İslam hüquqda əsas qaydalardan biridir. Yəni bir şeyi əmr və ya qadağan edən hər hansı şəri hökm yoxdursa, bu prinsipə görə, o mübahdır. Mömin mübah sahədə rahat və istədiyi kimi hərəkət edə bilər.

Siyər fəlsəfəsi

Fiqh üsulu kitablarında hökm çıxararkən təqib ediləcək metodologiya haqqında ətraflı məlumat var. İstənilən İslami məsələni həll edərkən bu metodlar təqib edilməlidir. Bunlarla yanaşı siyər fəlsəfəsinə, Rəsulullahın (s.a.s.) 23 illik peyğəmbərlik həyatına da müraciət edilməlidir. Quran və Sünnədə açıq hökm tapmadıqda problemin həllində Allah Rəsulunun (s.a.s.) həyatında mütləq bir ip ucu tapılacaqdır. Rəsulullah (s.a.s.) və səhabələrin o dövrdə meydana gələn hadisələrə münasibəti, hərəkət və davranışları, bəzən sükutları belə bizim üçün bir istinad mənbəyidir.

23 il təxminən 8.200 gün edir. İlk baxışda qısa zaman dilimi kimi görünə bilər. Uca Allah Həzrət Muhammədi (s.a.s.) peyğəmbərlik vəzifəsi ilə belə qısa zamanda müvəffəq edərək möcüzəvi şəkildə öz qüdrətini göstərmişdir. Əslində cəmiyyətdə ciddi dəyişiklik və islahatların baş tutması üçün ən azı üç nəsillik bir dövr lazımdır. Bu da təxminən 100 il edir. Allah Rəsulunun (s.a.s.) həyatı yaxşı təhqiq edilsə, bütün dövrlərdəki problemlərin həlli üçün işarələr ehtiva etdiyini görmək mümkündür. Buna görə də əsli[1] və fəri[2] dəlillərlə yanaşı siyərdə izlənilən yolu da çox yaxşı dəyərləndirmək lazımdır.   

Bu günə qədər yaşamış ən böyük mürşidlər, haqq yolun dəvətçiləri Rəsulullahın (s.a.s.) sünnəsinə uyğun yaşamağı mərifət saymışlar. Biz də bir müsəlman olaraq bütün fəaliyyətlərimizdə Allah Rəsulunun (s.a.s.) hərəkət və davranışlarına uyğunluq axtarmalıyıq. İslamı təbliğ edərkən bu xüsusa daha çox əməl etməliyik. Məsələn, başqa din və mədəniyyət mənsubları ilə ünsiyyət qurarmaq istəyiriksə, Rəsulullahın (s.a.s.) həyatına baxmalıyıq. Çünki Onun (s.ə.s.) həyatında bunun bir çox nümunəsi var.  

Saqif qəbiləsinin elçiləri Allah Rəsulu ilə görüşmək üçün hicrətin doqquzuncu ili ramazan ayında Mədinəyə gəlmişdi. Allah Rəsulu (s.a.s.) onlar üçün Məscidül-Nəbəvinin içərisində bir çadır qurdurdu.^[3] Bəzi səhabələr bunu qəribə qarşıladılar. Çünki saqiflilər hələ müsəlman olmamışdılar. Bəzi səhabələr isə onların müşrik olduğunu və buna görə məsciddə qalmalarının doğru olmadığını dedilər. Peyğəmbərimiz etiraz edənlərə: “Yer üzü heç bir şeydən çirklənməz”, – buyurdu^[4]. Bu vaxt həmin qəbilədən olan səhabə Müğirə ibn Şubə^[5] öz yerlilərini evində qonaq etmək istədi. Allah Rəsulu da: “Sən qəbiləni qonaq saxlamaqdan məhrum etmərəm. Lakin onları elə yerdə müsafir et ki, Quranı eşidə bilsinlər”, – deyə buyurdu.^[6]

Bu gün iman və Quran həqiqətlərini təbliğ edərkən ortaya qoyulan mövqe və strategiyalar da siyər fəlsəfəsinə uyğun həyata keçirilməlidir. Digər mövzularda olduğu kimi bu məsələdə də əsas işimiz Rəsulullahın (s.a.s.) sünnəsə uyğunluq olmalıdır. Ən azından bütün cəhdlərimiz bu qayəyə xidmət etməlidir. Məsələn, bir tərəfdən dini dəyərlərimizi ehtiyacı olanlara çatdırmaq üçün əlimizdən gələni etməli, digər tərəfdən də bunu edərkən əsla üsul və metodda xətaya yol verməməliyik. Əgər hər hansı üsul xətasına yol versək fəaliyyət sahəmiz çox daralar, insanların İslama olan ümidləri sarsılar. Bununla yanaşı şəffaflığı da qorumalıyıq. İnsanlara qarşı dürüst olmalıyıq. Deyilənləri yaşamaqla İslamı təmsili, insanların güvənini qazanmağı və bundan müsbət mənada dini dəyərləri təbliğ üçün istifadə etməyi də Rəsulullahın (s.a.s.) sünnəsi ilə əlaqələndirə bilərik.

Əfsus ki, bu günə qədər siyər fəlsəfəsi üzərində çox dayanılmayıb. Düzdü, Rəsulullahın (s.a.s.) həyatı və o dövrdə baş verən hadisələrlə əlaqəli çox sayda əsər yazılıb. Ancaq heyf ki, həmin əsərlərdə hadisələrin arxa planı və güdülən əsas məqsədə o qədər də yer verilməyib. Halbuki siyər həm dini anlamaq, həm də möminlərin istiqamət üzrə yaşaması üçün çox doğru oxunmalı və düzgün başa düşülməlidir.

Adət-ənənə və məsləhətlər

Bunlarla yanaşı zamanın tələbi olan yenilikləri də görməzdən gəlmək olmaz. Çünki yaşadığımız dövr nə səhabə, nə tabenun, nə də təbei-tabeun dövrüdür. Yaşadığımız dövrün özünəxas tələbləri var. Yəni biz öz zəmanəmizin övladlarıyıq. Buna görə də yol və istiqamət təyin edərkən mütləq dövrün şərtlərini nəzərə almalıyıq. Dövrün bizdən tələblərini çox yaxşı anlamalı, izahı lazım gələn məsələləri buna görə şərh etməliyik.

İslam hüququnda fəqehlər müəyyən vəziyyətlərə aid hökmlər vermək üçün adət-ənənəyə və məsləhətə müraciət etmişlər. Bu da dövrə uyğun davranmaq gərəkdiyini bizə göstərir. Əsri-səadətdən bu yana fəqehlər bu iki dəlil vasitəsilə bir çox problemi həll etmiş və hüquqi boşluqları doldurmuşlar. İslam yeni yayılan cəmiyyətlərdəki mövcud adət-ənənə və qaydaların hamısına qarşı çıxmamışdır. Fəqehlər həmin qaydaları dini hökmlər “filtr”indən keçirəndən sonra onlara icazə vermişlər. Keçməyənləri isə bir kənara qoymuşlar.

Bu nöqteyi-nəzərdən dünyanın müxtəlif yerlərində dini təbliğ edən şəxslər fəaliyyətlərini əvvəlcə dinin əsas mənbələrinə və bunlardan çıxarılan hökmlərə uyğunlaşdırmalıdır. Bununla yanaşı mütləq öz dövrlərindəki adət-ənənələri və şərtləri də nəzərə almalı və nəyin məsləhət sayılıb, nəyin sayılmadığını düzgün ayırd etməlidirlər. Yəni onların alacağı qərarlar həm Allahın məqsədlərinə, həm də cəmiyyətin rifahına uyğun olmalıdır.  

Ümumul-bəlva[7]

İnsanlara Allahdan danışmaq və dini dəyərləri təbliğ etmək üçün əlimizdən gələni etməliyik. Hətta bu ülvi məfkurənin həyata keçməsi üçün şəxsi həyatımızla əlaqəli müəyyən məsələlərdə güzəştə getməyi də bacarmalıyıq.

Bəzi müsəlmanlar içində yaşadığımız dövrün şərtlərini nəzərə almadıqlarına görə bu yanaşmanı tənqid edə bilərlər. Halbuki dini insanlara təbliğ etmək bir yana, bu gün müsəlmanlar gündəlik həyatda belə çox məsələni görməzdən gəlir və bəzi günahlardan özlərini qoruya bilmirlər. Məsələn, Quranda Rəsulullaha (s.a.s.) xitabən belə buyurulur: “(Ya Rəsulum!) Mömin kişilərə de ki, gözlərini haram edilmiş şeylərdən çevirsinlər (naməhrəmə baxmasınlar), ayıb yerlərini (zinadan) qorusunlar…”^[8] İndiki dövrdə bu ayəyə əməl etmək istəyən bir müsəlman evindən çölə çıxmamalıdır. Hətta namaz kimi fərz ibadəti yerinə yetirmək üçün məscidə gedərkən belə haram işləmək ehtimalı var.

Bunu qəbul etməliyik ki, biz hamının ədəblə oturub-durduğu, düşüncələrə hörmət edilən, heç kəsin xətrinə dəyilməyən Əsri-səadətdə yaşamırıq. Əgər dini həssaslığımıza zidd və xoşumuza gəlməyən müəyyən vəziyyətlərə ümumi-bəlva deyib keçməsək, hərəkət sahəmizi çox daraltmış olarıq. Ola bilər ki, bu mövzularda özümüz çox həssas davranırıq. Ancaq ətrafımızda füruata[9] aid bəzi məsələlərdə xətalar edən insanlara sanki böyük günah işləyirmiş və ya dindən çıxmış kimi davranmamalı və onları əsla qınamamalıyıq. Əgər belə etsək dinin bir çox əmrinə laqeyd yanaşmış olarıq.

Əgər bir mömin ruhunun ilhamlarından başqalarını da xəbərdar etmək, dəyərlərini onlarla paylaşmaq və onlardakı gözəl yönləri öyrənmək niyyətilə müxtəlif inanc sahibləri ilə oturub-durursa, deməli, o, tikanlı yolları keçməyə, sərt yoxuşları dırmanmağa və sınıq körpülərdən keçməyə də hazır olmalıdır. Bunları nəzərə almadan möminin xəyalındakı qayəyə çatması mümkün deyil.

“Gözümə, qulağıma, ağzıma, əlimə və s. əsla günaha toxunmasın. Bütün dini məsələlərdə həssas olmalıyam…” fikri çox gözəldir və möminin həssaslığını göstərir. Ancaq dövrün şərtlərini nəzərə almadan hər mövzuda bu cür düşünsək yaşadığımız cəmiyyətdən təcrid olunmalı, insanlardan uzaq qalmaq üçün kənara çəkilməliyik. Bu isə ictimai həyatda yerinə yetirməmiz gərəkən bir çox məsuliyyət və vəzifələrdən boyun qaçırmaq deməkdir. Bəlkə də bir zamanlar kimlərsə, bu cür hərəkət etdikləri üçün meydan boş qaldı və bu gün də yeri doldurulmayan boşluğu başqaları doldurdu. Müsəlmanlar həyatın və cəmiyyətin içində olmadığı müddətcə yaşadıqları həyat da özlərinə görə olmaz. Həyatın öz dəyərlərimizə uyğun olmasını istəyiriksə, onun içində olmalıyıq.

Tarix boyu bu yollardan keçmək məcburiyyətində qalan müsəlmanlar bir tərəfdən yaşadıqları dövrün imtahan ünsürlərinə dözməyə, digər tərəfdən də fiqh qaydasında olduğu kimi “iki şərdən az zərərli olanı seçməyə” çalışmışlar. Bu günkü müsəlmanlar da hansı hərəkət tərzi dinin qaydalarına müvafiqdirsə (və ya daha az müxalifdirsə), onu seçməli və buna uyğun dini təbliğ işinə davam etməlidirlər.

İslamın gətirdiyi hökmlərə və əsas məqsədinə nəzər salanda bu cür davranışın dinə daha uyğun olduğunu görərik. Bu həm də aqibəti, fayda və zərəri götür-qoy edərək hərəkət etməyin nəticəsidir. Bu şəkildə hərəkət etmək fiqh üsulunda Maliki məzhəbinin qəbul etdiyi məsləhəti-mürsələ prinsipinə söykənir.

Bu həm də Quranın nüzulunun, İslami əmr və qadağaların 23 ildə tamamlanması ilə də uyğundur. Dini hökmlər tamamlandıqdan sonra heç kim onları dəyişə bilməz. Mədinə dövründəki hökmləri görməzlikdən gələrək Məkkədə nazil olanlarla əməl edə bilmərik.

Bununla yanaşı namazı və zəkatın tədricən əmr edilməsini, faiz və içkinin tədricən haram buyrulmasını və bunlarda müəyyən şəri hikmətlərin olduğunu da bir həqiqətdir. İslamda  məsuliyyətlərin təbliği  və insanların alışdırılması üçün bəzi mövzularda tədricilik, yəni adım-adım irəliləmə metodu önəmli yerə sahibdir. Özəlliklə cəmiyyətdə kök atmış vərdişləri bir anda çıxarıb atmaq mümkün deyil. Çünki bunlar önəmli sarsıntı və dağılmalara, qarşıdurmalara gətirib çıxara bilər. Bunu nəzərə alaraq bəzi əmir və qadağalar mərhələ-mərhələ  bildirilmişdir. Vaxt keçdikcə insanlar təbii hal kimi gələn hökm və qadağanı qəbul etmişlər. Sözümüzü qüvvətləndirmək üçün Həzrət Aişənin Maidə surəsi 90-91-ci ayələri ilə əlaqəli şərhinə nəzər yetirək. “Əgər, Quranın ilk ayələri “İçki içməyin” və “Zina etməyin” hökmlərini bildirsəydi insanlar Rəsulullahın ətrafından dağılardılar.”^[10]

Bunu da qeyd etmək yerinə düşər. İndiki dövrdə şərtlər dəyişdiyi üçün ola bilər ki, vaxtaşırı paltarımıza “palçıq” bulaşsın. Yəni yayğın olduğuna görə, qaçınılması mümkün olmayan, təfərrüat sayılacaq bəzi narahatlıqlarla qarşılaşa bilərik. Bunları da ümumul-bəlva olaraq görməli və çox önəmli gördüyümüz təbliğ vəzifəsini yerinə yetirməli və peyğəmbər yolunda yürüməyə davam etməliyik. Ancaq niyyətimiz həmişə anadan yeni doğulmuş kimi günahsız və təmiz qalaraq axirətə köçmək olmalıdır. Bütün cəhdlərimiz bu niyyətə xidmət etməlidir.

Hər məsələdə də ümumul-bəlva deyərək rahat hərəkət edə bilmərik. Bir tərəfdən üzərimizə daha az “palçıq” düşməsinə çalışmalı, digər tərəfdən də məruz qaldığımız şeylərin iztirabını vicdanımızda his etməliyik.

Qısacası, mömin olaraq getdiyimiz yol peyğəmbərlər yolu olduğuna görə, bu yolun qaydalarına əməl etmək məcburiyyətindəyik. Hədəfimiz də buna uyğundur. Bu ülvi hədəfə gedərkən də üzərində sadəcə şəriət möhrü daşıyan səbəb və vasitələrdən istifadə etməliyik. Bunun üçün də əvvəlcə bütün hərəkət və davranışlarımızı Quran və Sünnəyə uyğunlaşdırmalıyıq. Bu uyğunluğu təmin etməyin yolları isə müxtəlifdir.

Əsasən öncəki dövrlərdə alimlərin ortaya qoyduqları ictihadlara tabe olmaq lazımdır. Tıxanıqlıq yarandıqda işin əhli olanlar əsas mənbələrə müraciət edərək hökm çıxara bilər. Bununla yanaşı dini hökmlərin dövrə görə tətbiqini asanlaşdıran iki əsasa – dinə uyğun adət-ənənə və məsləhətə – uyğun hərəkət etmək də İslama görə yaşamağın yollarından biridir. Bu mənada möminin əsas qayələrindən biri olan dini təbliğ edərkən dövrümüzdə qarşılaşılan çətinliklər, zərurət və məsləhətlər, ümumi bəlva, tədricilik və iki şərdən daha az zərərli olanı seçmək və buna görə hərəkət etmək də İslama uyğun yaşamağın başqa adıdır.

[1] Kitab və Sünnə əsli dəlildir. Bəzi məzhəblərə görə isə icma və qiyas da bura aiddir.  

[2] İstehsan, isteshab, adət-ənənə, məsalehi-mürsələ, səhabə sözü, səddi-zərai, şəru-mən qəblənə fəri dəlillərdir. Bəzi məzhəblərə görə icma və qiyas fəri dəlil sayılır.

^[3] İbn Kəsir. Bidayə, V, 31.

^[4] Vaqidi. Məğazi, 640.

^[5] Ərəblərin dörd dahisindən biri kimi tanınan Müğirə ibn Şubə Xəndək mühasirəsi zamanı müsəlman olmuşdur. Bax. İbn Əsir. Üsdül-ğabə, s. 238 və s.

^[6] İbn Qayyim. Zadül-məad, III, 31.

[7] Bəlva “çətinlik və məşəqqətə səbəb olan şey” deməkdir. Ümumul-bəlva fiqh üsuluna aid bir termindir. Çox rast gəlindiyi və cəmiyyətdə yayğın olduğu üçün mükəlləfin qorunması çətin və ya mümkün olmayan vəziyyət və davranışlara deyilir. Bəzən bəlva əvəzinə zərurət kəlməsindən istifadə olunur.  Yəni fiqhdə bəzən eyni hökmün əsası olaraq bəlva və ya zərurət göstərilir. Bir mənada bəlva, yayğın olduğuna görə ondan qorunmağı çətinləşdirən və ehtiyacdan qaynaqlanaq müəyyən zərurətdir deyə bilərik.

Ümumul-bəlva səbəbilə hökmləri asanlaşdırmaq üçün lazım olan şərtlər:

1. Ümumul-bəlva baş verdiyi cəmiyyətin çox hissəsini əhatə edən bir zərurət olmalıdır.

2. Ümumul-bəlva təbii olmalı, şəxsi rahatlığa və mənfəətlərə xidmət etməməldir.

3. Qəti olaraq bilinən şəri nəssə zidd olmamalıdır. Çünki ümumul-bəlva ibadətlərin və dinin əmrlərinin yerinə yetirilməsində qarşılaşılan müəyyən problemlərin, gündəlik həyatda insanların məşru ehtiyacları ilə əlaqəli narahatlıqların ortadan qaldırılmasına xidmət edən bir qaydadır və ictihadi məsələlərlə məhdudlaşır.

[8] Nur surəsi, 24/30.

[9] İslamda ayə və hədislə müəyyən olan məsələlərə zəruriyat və ya əsasiyat, ictihadla olunan məsələlərə isə füruat deyilir. Dilimizdə qarşılığı təfərrüat kəlməsidir. Ancaq dini termin olduğu üçün olduğu kimi istifadə etdik.

[10] Buxari, Fəzailul-Quran, 6.