Mələklər qəzəb, kin, hiddət, qısqanclıq və həsəd kimi bəşərə aid mənfi duyğulardan, digər hiss, istək və meyillərdən uzaqdırlar. Dolayısilə, onlar üsyan etmək, baş qaldırmaq, asi olmaq kimi günahları işləməzlər.

Bir cismin ətrafına güzgü düzsək, eyni anda hamısında görünər. Güzgülərin sayı artdıqca görüntülərin də sayı artar. Cism bir ədəd olduğu halda, minlərlə görüntüsü ola bilir. Məsələn, göy üzündən asılmış işıq və istilik mənbəyi günəş bir dənədir, amma yer üzündəki milyardlarla parlaq, şəffaf əşyalarda, hətta su damlalarında işığı, istisi və yeddi rəng çaları ilə özünü göstərir. Günəş bir ədəd və milyonlarla kilometr uzaqda olmasına baxmayaraq, işığı və istiliyi ilə bizə çox yaxındır və milyardlarla əşyada əks olunur.

Görmək bir şeyi hərtərəfli əhatə etmək deməkdir. Məsələn, vücudumuzda mikroblar var. Hətta dişimizin dibində milyonlarla bakteriya mövcuddur. Bunlar əllərindəki imkan və “alətlər”lə dişimizi yonmağa, xarab etməyə, aşındırmağa çalışırlar. Halbuki biz nə bunların səs-küyünü eşidir, nə də varlıqlarını hiss edirik.

Canlıların ən kiçik hissəsi olan hüceyrəni daha yaxından öyrənəndə heyrətamiz şeylərlə qarşılaşırsınız. Məsələn, insan vücudunu meydana gətirən hüceyrələrlə heyvan və bitkilərin hüceyrələri quruluşca fərqlidir. İnsan hüceyrəsindəki hemoqlabinin sayı altmış doqquz min, heyvan hüceyrəsində isə qırx mindir. Bu say heç vaxt dəyişmir.

Kainatı müşahidə edən bir insanın onu və digər məxluqları mükəmməl ahəngdə yaradıb ruzi verən, hər şeyi bəşər üçün faydalı şəklə salan Allahı anlamaması və tanımaması bəsirətsizlikdir. Diqqət etdikdə görürük ki, insan vücudunun nəyə ehtiyacı varsa, hamısı ən gözəl şəkildə onun istifadəsinə verilir.

Hüdus kainatın sonradan yaradılması, ixtira kainatın yoxdan yaradılmasıdır. Yox ikən sonradan var olmağa hüdus, bu şəkildə sonradan var edilən varlıqlara isə hadis deyilir. Hüdus dəlilinin qısaca izahını bu şəkildə vermək olar: Aləm və onun bütün hissələri hadisdir. Hər hadisin də bir muhdisə (var edənə) ehtiyacı vardır. Elə isə bu aləmin də bir muhdisi vardır. O da hadis olmayan Allah-Təaladır.

Yaradılışda qüsursuz bir sənət sərgilənmiş və hikmətli faydalar nəzərə alınmışdır. Buna da inayət və qayə dəlili deyilir. Bu dəlil kainatı yaradan Zatın qəsd (məqsəd, niyyət) və hikmətini isbatlayır və təsadüfi yaranma düşüncəsini qəti şəkildə təkzib edir. Çünki mükəmməllik və qəsd iradəsiz və ixtiyarsız ola bilməz.

İmkan dəlilinin məqsədi “Vacib”in mövcudluğunu isbat etməkdir. Vacib “varlığı özündən olub, başqasına möhtac olmayan” deməkdir. Vacibin əksi “mümkün”dür. Mümkün “var olmaq üçün başqasına möhtac olan” mənasını verir. Kainat bir hissəsi duyğu orqanları ilə dərk olunan, digər hissəsi isə başqa vasitələrlə müəyyən edilən canlı-cansız varlıqlardan ibarətdir.

Qərəzdən və inkardan uzaq hər bir ağıl sahibi kainatın gözqamaşdırıcı sisteminə və mükəmməl nizamına baxıb həqiqətləri görə, düzgün qənaətə gələ və onu bir kitab kimi səhifə-səhifə oxuya bilər. Kainatı böyük bir kitab kimi götürək. Bu kainat kitabının hər bir kəlməsi, hətta hər bir hərfi mükəmməl yazılmış və yardılmışdır.

İnancsız insanlar Allah-Təala barəsində bu və bu kimi qeyri-məntiqi suallar ortaya atırlar: “Allah gücü çatmayan daşı yarada bilər?”, “Allahın canı sıxılır?”, “Hər şeyi Allah yaradıb, bəs Allahı kim yaradıb?” və s. Bu qəbildən suallara uzun-uzadı cavablar yazmaqdansa, bir misal verməklə məsələyə aydınlıq gətirməyə çalışaq.

Əvvəlcə bunu aydın dərk etmək lazımdır ki, bir şeyin var olduğunu bilməklə mahiyyətini bilmək arasında fərq var. Kainatda çox şey var ki, ağıl onların var olduğunu açıq-aşkar bildiyi halda, mahiyyətini qavraya bilmir. Məsələn, insan yerin cazibə qüvvəsini bilməsinə, hətta o qanuna tabe olmasına baxmayaraq, onun mahiyyəti haqda məlumatı yoxdur.

Keçmiş zaman, qədərin ortaya çıxmış halıdır. Yəni qəzadır. Gələcək zaman isə qədərdir. Bizlər keçmişə qədər, gələcəyə də iradə nəzəri ilə baxarıq. Yəni, evlilik gerçəkləşmişsə bu artıq qədərin ortaya çıxmış şəklidir. Demək ki, qədərimizdə varmış da evlənmişik deyərik. Daha evlilik olmamışsa, qədərimizi bilmədiyimizdən ötəri iradəmizi istifadə etməli və bu mövzuda lazımlı səbəbləri yerinə yetirmək məcburiyyətindəyik. Düşünər daşınar, dinimizin əmr etdiyi şəkildə bir evlilik reallaşdırmağa çalışarıq. Sonunda yenə də qədərimizdə yazılan ortaya çıxar və…

Qurani-Kərim oxunan yer mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Belə ki, məsciddə oxunan Quran şərəfli yerdə oxunduğu üçün daha savablı olmaqla yanaşı, hamam və tuvalet kimi natəmiz yerlərdə Quran oxumaq isə məkruhdur. Bundan əlavə, qəflət içində Quran oxumanın qəfləti bir az da artırdığı bəzi alimlərimiz tərəfindən vurğulanmışdır. Ona görə də, Qurani-Kərim Rəbb ilə təkbaşına qala bilmək üçün, […]

İnsanların üstünlük haqqında meyarları müxtəlifdir. Kiminə görə var-dövlət, kiminə görə, soy-kök, kiminə görə, millət, kiminə görə də vəzifə, mövqe və s. Ancaq Uca Yaradana görə, xeyirli, üstün insan olmaq Quranı öyrənmək və öyrətməklə bağlıdır.

Böyük bir İslam alimi bu suala belə cavab verir: “Şübhəsiz ki, insanda hürriyyət və seçmə qabiliyyəti vardır. Və o hürriyyət, iradə və seçimə görə də günah və savab, yaxşı və pis əməllər insana aid edilir. İnsanın iradə və istəyinin meydana gələn nəticələrdə rolu nə qədər olur-olsun, o iradə Uca Yaradan tərəfindən şərt və səbəb olaraq […]

Sual: Ali-İmran surəsinin 100-cü ayəsində Əhli-kitaba uymayın deyilir. Bunu necə başa düşməliyik? Ali-İmran surəsinin 100-cü ayədə “Ey möminlər! Əgər siz kitab əhli olanlardan bir dəstəyə (yəhudilərə) uyarsınızsa, onlar sizi iman gətirəndən sonra döndərib kafir edərlər”. buyurulur. Qurani-Kərimdəki mövzuları ələ alarkən Qurana bütüncül baxılmalı, ayələrin enmə səbəbinə diqqət edilməlidir. Ayədə onlarla dost olmayın ifadəsi yox, onların […]

İslamın qəza və qədər adlı iman əsasını insan azadlığına zidd kimi qəbul etmək doğru deyildir. Çünki bir müsəlmanın qədərə iman etməsi əsas etibarilə hər şeyin Allahın elmi, iradəsi, qüdrəti və yaratması ilə gerçəkləşdiyinə, Allahdan baş­qa yaradan olmadığına inanması deməkdir. Qədərə iman məsuliyyəti bir kənara atmaq demək deyil. Çünki İslam qüdrət sahibi, kainatı yaradan Uca Allahı […]

“Quran oxuyan mömin portağala bənzəyir, dadı da gözəldir, qoxusu da. Quran oxumayan mömin isə xurmaya bənzəyir. Qoxusu yoxdur, ancaq dadlıdır. Quran oxuyan münafiq qoxusu gözəl, dadı acı reyhana bənzəyir. Quran oxumayan münafiq isə qoxusuz və acı Əbucəhl qarpızı kimidir”.

İnsan fitrətində hər bir gözəllik və yaxşılığa sahiblənmə, onlarla öyünmə, iftixar etmə, qürurlanma duyğusu vardır. Məhz bu yerdə qədər araya girir və: “Lovğalanma, edən sən deyilsən”, − deyərək insanı görülən gözəl işlərə baxıb qürurlanmaqdan, təkəbbür və mənəm-mənəmlik hissinə qapılmaqdan qoruyur. Çünki yaxşı əməllərin işlənməsini istəyən ilahi iradə, onların yerinə yetirilməsi üçün lazımi qabiliyyət və gücü verən də ilahi qüdrətdir. Lakin bu məqamda məsuliyyət və mükəlləfiyyət prinsipi ortadan qalxmasın deyə İslamın ixtiyar (iradə) prinsipi işə düşüb: “Sən məsulsan, çünki seçən sənsən”, − deyir, insana məsuliyyətini xatırladır.

Ən xırda yaxşılığı belə cavabsız qoymayan Allah-Təala insanın bu dünyada dəyər verib oxuduğu Quranı – onunla məşğul olma və səmimiyyəti səviyyəsində – axirətdə ona şəfaətçi edir. Bunun sayəsində insan, bəlkə də, ən möhtac vaxtında, ən gücsüz və çarəsiz anında qəfl təhlükələri asanlıqla dəf edir.