Bəzi möminlər İslamı təbliğ edərkən başlanğıcda heç bir mənfəət gözləmirlər. Bir müddət sonra niyyəti və məqsədi təbliğ olanların sayı azalır. İlk günlərdəki saflıq və səmimiyyəti qorumaq üçün nə etmək lazımdır?

Allah Rəsulunun (s.a.s.) bəyanlarını insanlara çatdırmaq niyyəti ilə hərəkət edən səhabələr bunu edərkən heç bir mənfəət güdmürdülər. İslamın dünyaya yayılması və təbliği üçün əllərindən gələni edirdilər. O dövrdə İslamı qəbul edənlər ortalama 20-30 yaşlarda idi. Əksəriyyətinin gələcəklə əlaqəli şəxsi məqsədləri yox idi. Onlar “Biz üzərimizə düşən nədirsə, onu etməklə mükəlləfik. Allahın nələr lütf edəcəyini bilmirik.” düşüncəsi ilə yola çıxmışdılar. Allah da onların ixlas və səmimiyyətlə atdıqları addımları qarşılıqsız buraxmamış və onlara xüsusi lütflər bəxş etmişdir.

Vaxt keçdikcə müsəlmanların sayı artmağa və ərazilər genişlənməyə başladı. Səhabələrə yeni fəth olunan ərazilərə yerləşdilər. Köçdükləri yerlərdəki insanlar hələ İslam nuru ilə tanış olmamışdılar. Köhnədən davam edən və tövhid inancından uzaq mədəniyyətləri vardı. Səhabələrin yeni köçdükləri ərazilərdə bir-biri ilə əlaqələri çox möhkəm idi. Peyğəmbərimizin (s.a.s.) dizinin dibində öyrəndikləri dini son dərəcə həssaslıqla yaşamağa çalışırdılar. Çünki yaşadıqları ərazilərdəki yerli insanların inancları, həyata baxışları və mədəniyyətləri fərqli idi. Buna görə də səhabələr olduqları kimi görünmək, yerli insanlara doğru yol göstərmək üçün Rəsulullahdan (s.a.s.) öyrəndiklərinə möhkəm yapışmışdılar.

Günlər sürətlə keçir və yaşlanırdılar. Yaşadıqları müddət ərzində müxtəlif maddi imkanlara sahib olmuşdular. Fərdi düşüncələr özünü daha çox büruzə verməyə başlamışdı. Əvvəlki səmimi hislər nisbətən azalmışdı. Dünyəvi məşğuliyyətlər, gələcək qayğısı, övlad, nəvə-nəticə düşüncəsi, rahat yaşamaq arzusu, özünə gün ağlamaq istəyi, xoşbəxtlik arayışı zamanla ilk günlərdəki saflıq və səmimiyyəti zədələmişdi.

Məşhur tarixçi, sosioloq İbn Xaldun mədəniyyətləri canlılara bənzədir. Mədəniyyətlər və dövlətlər canlılar kimi doğulur, boy atır, inkişaf edir, meyvə verir, sonra da yavaş-yavaş çürüməyə üz tutur. Tarixin axarı xətti yox, dairəvi hərəkət edir. Zaman, məkan və şəxslər dəyişsə də nəticədə işin mərkəzində insan fitrəti olduğu üçün hadisələr bənzər şəkildə təkrarlanır.

Səhabə dövründən verdiyimiz nümunə ilə onları tənqid etmək fikrində deyilik. Onların başladığı təbliğ fəaliyyətini sonrakı gələn nəsillər davam etdirmişdir. Bunu da unutmaq olmaz ki, Peyğəmbərimizin (s.a.s.) dizinin dibində də tərbiyə alsalar da, onlar da insan idi. Təbii ki, bir müddət keçəndən sonra insanın həyəcanı azalır. Onların yaşadığı həyəcan və səmimiyyətin azalması riskini bütün dövrlərdə hər insan yaşaya bilər.

Bəzən dini yaşamaq və başqalarına təbliğ etmək düşüncəsinin önünə dünyəvi mənfəətlər keçə bilər. Səmimi hislərlə çıxılan yolda duyğu “korluğu”, hissizlik yaşanılar. Bunlara riyakarlıq, təqdir və alqış gözləmək, işin “əhli” olduğunu nümayiş etdirmək, gördüyü işin “ən yaxşı” olduğunu göstərmək istəyi və s. əlavə olunar. Beləcə insan səmimiyyət qalasından tədricən uzaqlaşar və yalan çuxuruna sürüklənər.

Ülvi dəyərlərin yerini insani və nəfsani arzular tutarsa, insanın mənəvi həyatı da saralıb-solmağa başlayar. Bəzən Allahın rəhməti təcəlli edər. Özünə gəlsin deyə şəfqət “şilləsi” dəyər. Valideynin uşağı yanlış davranışdan uzaqlaşdırmaq üçün əlacsız vurduğu şillə kimi şəfqət “şilləsi” də mömini düşdüyü qəflətdən oyatmaq üçündür. Bəzən bu rəhmət “şilləsinin” cingiltiləri həyatında özünü göstərər.

Bəzən fərd kimi cəmiyyət də bu bataqlığa sürüklənə bilər. Belə hallarda bəzilərinin yol verdiyi xəta və yanlışların cəzası sadəcə edənlərə yox, hər kəsə az-çox toxunar.

 وَاتَّقُوا فِتْنَةً لَا تُصِيبَنَّ الَّذِينَ ظَلَمُوا مِنْكُمْ خَاصَّةً وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ شَدِيدُ الْعِقَابِ 

“Elə bir bəladan qorxun ki, o, sizlərdən təkcə zalım olanlara üz verməz (hamınızı bürüyər). Bilin ki, Allah şiddətli cəza verəndir.”[1] 

Hər kəsi təsiri altına alan belə bir təhlükədən qorunmaq üçün cəmiyyətdə birlik olmalı, təhlükə gələ biləcək bütün qapılar bağlanmalıdır.

Bununla yanaşı, cəmiyyət olaraq Allahın qəzəbinə tuş gəlməmək üçün hər bir fərd öz həyatını gözdən keçirməli, gələ biləcək təhlükələri nəzərə almalı, içinə düşdükləri qəflətdən uzaqlaşmalıdır.  Əks halda müsibətin gəlməsi qaçınılmaz olar.

Gözəl nümunə olmaq

Bəzən cəmiyyətdə əhəmiyyətli mövqe və vəzifələrdə olan şəxslər onlardan gözləniləni yerinə yetirmirlər. Bunu görənlər isə xəyal qırıqlığı yaşayar. Bu cür hallarda heç kimi incitmədən, qəlbini qırmadan, Allahın xətrini hər şeydən üstün tutaraq onlara nəsihət etmək olar: “Uca Allah sizə bəzi şeyləri lütf  və ehsan edib. Əslində siz, olduğunuz yerdə deyil, burada dayanmalısınız. Daşın altına əlinizi uzatmalı, kənarda baxıb durmamalısınız. Allaha qarşı qulluqda dərinləşməli, səmimi olmalı, insanlara gözəl nümunə olmalısınız!”

Ülvi qayələr üçün bir araya gələn insanların bəziləri səriştə, qabiliyyət, təsir etmə və s. keyfiyyətlərinə görə digərlərindən fərqlənir. Hər kəsin nəzərləri liderlik xüsusiyyətləri olan həmin insanların üzərində olar. Onlar da insan olduqları üçün bir müddət sonra yol yorğunluğu yaşayarlar. Hiss və düşüncələrindəki parlaqlıq sönməyə, solmağa, köhnəlməyə başlayar. Bu hal zamanla onların ətrafındakılara da sirayət edər. İnsanlar həmişə onlara nəzər yetirdiyi üçün, onlardakı əhval hər kəsə təsir edər. Hadisələrə reaksiyaları, məqsəd və niyyətlərini insanlar hiss edər və hamı məsələyə onlar kimi baxmağa başlayar. Zahirən ülvi duyğuların ardınca gedirmiş kimi görünsələr də, yalançı hədəfləri gec-tez məlum olar. Dalğa hər kəsi vurar.

Öndərlərə nəsihət etmək və yol göstərmək istəyənlər əvvəlcə öz həyatlarını süzgəcdən keçirməlidir. Ola bilər özünün xəta və yanlışları onlara da təsir etmişdir. Üstəlik sözün, nəsihətin təsirli olması üçün bu çox əhəmiyyətlidir. Nəsihət edərkən də, öndər olmağın haqqını vermək üçün insanlara gözəl nümunə olmalarının gərəkliliyi xatırlatılmalıdır. 

Gözəl təmsil və gözəl nümunə olmaq heç vaxt təsirsiz ötüşmür. Davamlı olan bir davranış, hal və hərəkət mütləq ətrafa təsir edir. Hətta xoş qarşılanır və qəbul edilir. Səhabələr Allah Rəsulunun (s.a.s.) vəfatından sonra Mədinədən ayrıldı. İslamı təbliğ üçün hərəsi bir diyara yollandı. Getdikləri yerlərdə nə isə izah etmədən əvvəl nümunəvi yaşayışları, davranış və rəftarları ilə insanlara təsir elədilər. İnsanlar onlardakı fərqliliyi gördü. Bəziləri onlar kimi olmaq istədi və İslamı qəbul elədi. Səhabələrin dini yaşamaqdakı bu həssaslığını onlardan sonra gələn tabeun nəsli davam etdirdi. Onlar da sələfləri kimi, namaz qılmaq, dua və gecələri əhya etmək, təmizliyə riayət, səmimi rəftar və s. xüsuslarda insanlara nümunə oldular. Bəli, bu bir qaydadır, gözəl nümunə olmaq, gözəl təmsil etmək heç vaxt təsirsiz qalmır.

Biz möminlər də bu gün ətrafımızdakı insanların xəta və yanlışlarını, dindən uzaq qalmalarını tənqid etməzdən əvvəl dönüb özümüzə baxmalıyıq. Gördüyümüz işdə nə qədər səmimiyik? Əsl məqsədimiz Allahın rızasını qazanmaqmı, yoxsa başqa arzuların arxasındayıqmı?Həqiqətən biz onlara gözəl nümunə ola bilirikmi? Buna içinə düşdüyümüz qəfləti, söz və davranışlarımızdakı ziddiyyəti, təmsildəki yetərsizliyimizi və s. əlavə edə bilərik.  Cəmiyyətdə hərənin öz təsir sahəsi var. Heç kəs bu məsuliyyətdən boyun qaçıra bilməz. Hər kəs öz üzərinə düşən məsuliyyətdən məsuldur.

Bitib-tükənməz arzular

Peyğəmbərimiz (s.a.s.) bir hədisində belə buyurur:

 لاَ يَزَالُ قَلْبُ الكَبِيرِ شَابًّا فِي اثْنَتَيْنِ فِي حُبِّ الدُّنْيَا وَطُولِ الأَمَلِ

“İnsan yaşlansa da qəlbindəki dünya sevgisi və tuli-əməl (bitib tükənməyən arzu və istəkləri) gənc qalar.”[2]

Hədisdə möminlərin dünya sevgisi və tuli-əməl ilə aldana biləcəyi bildirilir. İnsanı mənəviyyatdan uzaqlaşdıran əsasən bu iki amildir. Hədisin ifadəsinə görə, bunlar insanın yaxasını ölənə kimi buraxmayacaqlar. Hətta yaşlandıqca xüsusilə tuli-əməl istəyi daha da çoxala,  insanı ardı-arxası kəsilməyən dünyəvi istəklərə sövq edə bilər. Elə ki həmin şəxs, bir müddət sonra ancaq arzularının dalınca qaçmağa başlayar. Allah adına gördüyü işləri də bu arzularını reallaşdırmaq üçün vasitə edər. Belə şəxsin əməlində ixlas (Allah rizası) olmaz, istiğna (əlindəki imkanlarla qane olmaq) hissi də itər.

Tuli-əməlin arxasında dünyada əbədi qalacaqmış kimi yaşamaq (təvəhhümü-əbədiyyət) arzusu var. Bəli, insan əbədi həyat üçün yaradılmışdır. Ona görə də əbədi olan Allahdan savayı heç bir şey onun arzu və istəyini razı sala bilməz. Əbədiyyət hissi insana Allah rizasını qazanmaq, Cənnətə namizəd olmaq, Cəhənnəmdən uzaq qalmaq üçün verilmişdir. Fəqət, insan bu duyğunu yanlış istiqamətə yönəldərsə tuli-əmələ düçar olar. Belə olanda da vəzifə, mövqe, var-dövlət, həzz və ləzzət arxasınca qaçar və bu ehtiyacını qarşılamağa çalışar.

   Quranı-Kərimdə insanı yoldan çıxaran dünyanın cazibədar gözəllikləri haqda belə buyurulur: زُيِّنَ لِلنَّاسِ حُبُّ الشَّهَوَاتِ مِنَ النِّسَاءِ وَالْبَنِينَ وَالْقَنَاطِيرِ الْمُقَنْطَرَةِ مِنَ الذَّهَبِ وَالْفِضَّةِ وَالْخَيْلِ الْمُسَوَّمَةِ وَالْأَنْعَامِ وَالْحَرْثِ ذَلِكَ مَتَاعُ الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَاللَّهُ عِنْدَهُ حُسْنُ الْمَآبِ  “Qadınlar, uşaqlar, qızıl-gümüş yığınları, yaxşı cins atlar, mal-qara və əkin yerləri kimi nəfsin istədiyi və arzuladığı şeylər insanlara gözəl göstərilmişdir. (Lakin bütün) bunlar dünya həyatının keçici zövqüdür, gözəl dönüş yeri isə Allah yanındadır.”[3]

Bəli, ayədə bildirilən gözəllik sayılan nemətlər əsaslində gözəl deyil. İnsanın nəfsinə xoş gələn, gözoxşayan şeylərdir. Hər biri imtahan vəsiləsidir. Hər şeydə olduğu kimi bunların da gözəl yönü Yaradana baxan, Onun razılığını qazanmaq üçün istifadə edilən cəhətidir. Dadmağa icazə var, doymağa yox. Ayədə də زُيِّنَ “bəzədildi, gözəl göstərildi” ifadəsindən sonra əsas məqsədin Allah qatında olduğu bildirilir.

İnsan da hər zaman imtahan olunduğunun şüurunda olmalı, əlindəki imkanları axirət yurdunu qazanmaq üçün sərf etməlidir. Əgər iradəsinin haqqını verib, nəfsini cilovlamasa, dünyapərəst, nəfspərəst, rahatlıq axtaran, evə-ailəyə düşkün bir insan olar. İnsan dünyəvi bir şeyə aludə olarsa, bu, onu Allahdan uzaqlaşdırar. Bir qəlbdə iki sevgi olmaz.   Bəzən insan yuxarıda sadalananların çiynində yük olduğunu düşünə bilər. Xeyr, bu əsla belə deyildir. Allah insana daşıya bilməyəcəyi yükü yükləməz. Bunlar axirət yurdunu qazanmaq üçün vəsilələrdir. Hədəfə çevrilmədikcə də problem sayılmır. Əsas odur ki, insan tutunacağı ipi düzgün seçsin. Əgər qırılmaq bilməyən bir ipdən[4] möhkəm yapışar və Quranın yolundan ayrılmasa, əsas məqsədinə çata bilər.

Yenilənmə ehtiyacı

Yuxarıda qeyd olunanların xülasəsi olaraq insanın ruhunu tar-mar edən mənəvi xəstəlikləri maddələr şəklində sıralayaq:

• Təvəhhümü-əbədiyyət − heç vaxt ölməyəcəyini, əbədi olaraq dünyada qalacağını zənn etmək.
• Tuli-əməl – bitib-tükənməz arzuların ardınca qaçmaq.
• Ülfət-ünsiyyət − ətrafdakı əşya və hadisələri adi hal kimi görmək, baş verənlərin fərqində olmamaq, əsas hədəf və məqsədi yaddan çıxarmaq.
• Gözəl nümunə olmamaq (xüsusən öndərlər).
• Dünyanın cazibədar gözəlliklərinə aldanmaq.

Yuxarıda sadalanan xəstəliklər bu gün hər birimizdə az və ya çox var. İnsan bədənində ağrı-acı olanda ondan qurtulmaq üçün müxtəlif çarələr axtarır: pəhriz saxlayır, həkimə gedir, müəyyən dərmanlar qəbul edir və s. Sadəcə maddədən ibarət bir varlıq deyilik.

Bədənimizin sağlamlığı ilə yanaşı, ruhumuzun da sağlamlığına fikir vermək məcburiyyətindəyik. Vaxtında üzərinə düşməsək, ayılanda görərik ki, sadalanan öldürücü viruslar mənəviyyatımızda metastaz verib.

Hər bir mömin bir mənada papağını qabağına qoyub yaxşı-yaxşı düşünməli, həyatını bir daha gözdən keçirməlidir. Sabah axirətdə heyfsilənməmək üçün bu dünyadakı mənəvi həyatına çəki-düzən verməlidir. Özünə soruşmalıdır: “Görəsən, müqəddəs və ali dəyərlərimi necə canlandıra bilərəm? Ruhumun və hislərimin canlı qalması üçün nə etməliyəm?”  Mömin bu və bənzər suallarla özünü silkələyərək qəflət yuxusundan oyanmalıdır. Lazım gəlsə, ətrafında özü kimi düşünən insanlarla bir araya gələrək mənəvi yöndən biri digərinin əlindən tutmalı, bir-birinə güzgü olmalıdırlar. Əgər bu istiqamətdə müəyyən addımlar atmasaq başda özümüz, sonra ailəmiz, qohumlarımız, içində yaşadığımız cəmiyyət yavaş-yavaş uçurumun astanasına gələr.

Bu gün hər kəs ətrafında baş verənləri, Şərq dünyasının yaşadığı vəziyyəti tənqid edir. Tənqid etmək asan, iş görmək, ortaya bir şey qoymaq isə çətindir. Qaranlığa söyməklə insan aydınlığa çıxmaz. Hərə əlinə şam alıb yandırarsa, ortalıq işıqlanar. Bəzən tənqidin içinə qərəz də qarışır və məğzini aşır.

Bəzən tənqidə o qədər başımız qarışır ki, ətrafda baş verən müsbət dəyişiklikləri də görməzlikdən gəlirik. İnsanların xətalarına ilişib qalsaq, heç bir iş görə bilmərik. Bu isə yenilənməyə mane olur. Nəticədə görüləsi işlərə həm fikri, həm də əməli dəstək verilmir. Bu da iş görmək istəyənlərin mənəvi qüvvələrini sarsıdır. Nəticədə heç bir fayda əldə edilmir.    

Buna görə də faydasız və nəticəsiz tənqidlərlə məşğul olmağı buraxmaq, əl-ələ vermək, əskikləri tamamlamaq və mömin kimi yaşamağa çalışmaq lazımdır. Quranı-Kərim möminlərə xitab edərək: يَاأَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا آمِنُوا بِاللَّهِ وَرَسُولِهِ  “Ey iman edənlər! Allaha və Rəsuluna iman edin.”[5] − buyurur. Möminlərə xitab etdiyinə görə, ayənin məzmununu bu şəkildə ifadə edə bilərik: “Ey iman edənlər! Allaha və Rəsuluna olan imanınızı təzələyin! Yenidən Allaha üz tutun, təqlidi imanınızı saleh əməllərlə bəzəyin, vicdanınızda hiss edin.”

Möminlərdəki iman nurunun eyni anda hamıda sönməsi mümkün deyil. Az da olsa iman etməyin şüurunda olan, ətrafındakı insanları saçdığı şölə ilə aydınladan möminlər də az deyil. Bu üç-beş nəfər mömin bir araya gələr, birləşərsə, insanların nəzərlərini çevirəcəyi nurani halqa əmələ gələr və vaxt keçdikcə əhatə dairəsi genişlənər. Çünki camaat namazı qılarkən saflar dakı bir-iki nəfərin duruşu, hal və hərəkətləri ətrafdakılara da təsir edər.  

Mənəvi diriliş üçün atılacaq bu cür addımları laqeydlik edib bir neçə nəfərin üzərinə atmaq da doğru deyil. Hər fərd bu işin bir ucundan tutmalıdır. İməcilikdə hər kəs bir araya gələrək qısa zamanda çox böyük işlər gördüyü kimi möminlər də birləşərək bir-birinə dəstək olmalıdır. Nəticədə hər kəs görülən işin böyüklüyündən qürrələnər, çəkilən əziyyət və yorğunluq yaddan çıxar.

[1] Ənfal surəsi, 8/25.

[2] Buxari, Riqaq 5.

[3] Ali İmran surəsi, 3/14.

[4] Bax: Bəqərə surəsi 2/256.

[5] Nisa surəsi, 4/136.